Valkenswaards dialect: Hoe en wat in Striepersgat

Naar aanleiding van de publicatie van het “Vicopaaike” op Valkenswaard24, leidde het Facebookcontact met Jolanda Cornelissen in eerste instantie tot de ontwikkeling van het ‘Vallekeswirds Lehsplaenkske’(zie voor verdere uitleg mijn introductie bij onderdeel I ‘Spelling’).

Zolang ik me kan herinneren, heb ik altijd al een zwak gehad voor taal in al zijn facetten en vormen. Lang voordat ik zelf kon lezen, leerde mijn moeder mij het opzeggen van gedichtjes uit onder andere boeken van Annie M. G. Schmidt (Flipje Verschuur). Ik kopieerde echter niet alleen de woorden die mijn moeder oplas, maar ook de bijbehorende intonatie en pauzes, zodat het nooit klonk als het opdreunen en afraffelen van uit het hoofd geleerde dichtregels. Dit bleef ook bij de juffen van de St. Anna kleuterschool niet onopgemerkt en zodoende gaf ik als vijfjarige mijn eerste openbare optreden in bejaardenhuis Taxandria, dat naast onze school gevestigd was. 

Op de lagere jongensschool, St. Lucas, maakte ik vervolgens kennis met het schrijven en lezen van het Nederlands. Wij leerden met uitermate veel discipline hoe wij onze kroontjespen moesten vasthouden en dat wij aan elkaar moesten schrijven, om pas aan het einde van het woord een streepje door de -t’s en een puntje op de -i’s te zetten. Onze uitdrukking 'de puntjes op de -i zetten' en het Engels 'cross your t’s and dot your i’s' zijn daar nog een herinnering aan. Bovendien werden wij geacht met onze lettertjes netjes tussen de voorgedrukte lijntjes te blijven.  

Buiten schooltijd leerde ik het Valkenswaards dialect van eind jaren vijftig/begin jaren zestig, slechts onderbroken door het Nederlands van de radio en een zeldzame vluchteling uit het Noorden des lands, later omgedoopt tot ‘import’. Iedereen die ik destijds in het dagelijkse leven tegenkwam, sprak uitsluitend dialect, óók ouders en grootouders tegen hun kinderen en kleinkinderen en niemand vond dat vreemd. Het ‘Valkenswaards kwadrant’ voor mij en mijn vriendjes werd in onze jonge jeugdjaren begrensd door de Parallelweg in het Westen, de Leenderweg tot ruwweg aan het Valkterrein in het Noorden en het Oosten met een wat ruimere grens in het Zuiden, namelijk de Schaapsloop en de Drie Bruggen. 

Na de middelbare school (Hertog Jan College) ging ik Engels studeren aan de Universiteit van Amsterdam. Daar ontdekte ik dat de vroegere versies van West-Europese Germaanse talen nóg meer verwantschap vertoonden dan hun moderne varianten. Mijn besluit stond toen vast: na het afronden van mijn studie, zou ik een thesis gaan schrijven om te promoveren tot doctor over de overeenkomsten van mijn eigen Striepersgats dialect en het Oud- en Middelengels.

Echter, tegen de tijd dat het zover was, had ik inmiddels een fulltime baan en vond ik mijn studieschuld al hoog genoeg. Ik genoot er altijd van om stukjes en liedjes in ons dialect te lezen en te zingen en ik heb in de loop der tijd op feesten en partijen al diverse dialectoptredens achter de rug. Maar ik heb nooit een poging ondernomen om te komen tot een taalkundige inbreng, tot nu! De drijvende kracht in dezen was zeer zeker het enthousiasme van Jolanda, dat mij heeft aangespoord om een tandje bij te zetten en mijn zelfopgelegde taak te verbreden… 

Voor het ontwikkelen van het Vallekeswirds Lehsplaenkske (zie I. Spelling) moest natuurlijk veel veldwerk worden verricht en al doende kreeg ik opeens het idee om ons dialect in een breder perspectief te plaatsen. De doelstelling veranderde van het 'slechts' ontwerpen van een écht leesplankje (wat op zich al zeer uniek blijkt te zijn) in het vereeuwigen van het Vallekeswirds zoals ik dat in mijn jonge jaren en in mijn kwadrant had geleerd. Uiteraard ben ik me er terdege van bewust dat tijd en plaats binnen ons eigen dorp variabel zijn en dat er van onze streektaal nooit ofte nimmer een eenheidsworst kan worden gemaakt. De verschillen die er vanzelfsprekend door deze twee factoren zijn, moeten we niet alleen accepteren, maar eerder koesteren en elkaar daar niet over aan- of afvallen. In het grote geheel van spelling, grammatica en idioom zijn het slechts futiliteiten; de basis is immers voor 99% hetzelfde! Mijn bijdrage aan deze site is dus geenszins bedoeld om te worden gehanteerd als voorschrift, maar eerder als een leidraad in een bepaalde fase van een uitstervende streektaal. Ik heb de diverse onderdelen geschreven zoals ik dat zélf zou zeggen en zodoende zou je kunnen stellen dat ik heb geprobeerd om jonge Henkie te bevriezen in de tijd… 

Uit bovenstaande wordt duidelijk dat ik geen eerdere bronnen heb gebruikt en dat dus van plagiaat geen sprake kan zijn, anders dan door puur toeval. Ik ben gewoon bij nul begonnen en heb van daaruit alles zelf geformuleerd uit eigen koker. Ik zal derhalve het wiel wel diverse keren opnieuw hebben uitgevonden, maar dan zij het maar zo! Het gezegde is namelijk: wanneer je altijd iemand volgt, kom je nooit op plaatsen waar nog niemand is geweest! Er zullen ongetwijfeld hiaten in de diverse onderdelen zitten en ik sta volledig open voor zinvolle aanvullingen en onderbouwde kritiek. Anderzijds pas ik heel graag voor loze argumenten, betweterij en kretologie, aangezien zij geen reële bijdrage leveren aan de doorontwikkeling van de site. Het geheel is ook voor mij in feite slechts liefdewerk/oud papier en dat wil ik graag zo houden. Ik wens jullie allemaal veel herkenning en leesplezier…