A.   Tegenwoordige tijd.

 

De regel is dat de tweede en derde persoon enkelvoud (gij en hij) in de tegenwoordige tijd de ik-vorm (=stam) + -t krijgen. Verder hebben de tweede persoon enkelvoud (gij) en de tweede persoon meervoud (gullie) dezelfde vorm. Dit is dus vergelijkbaar met het Engels, waarin ‘you’ ook jij en jullie kan betekenen. Een derde betekenis van ‘you’ is de beleefdheidsvorm 'u', die de Engelsen niet als aparte vorm kennen en ons dialect ook niet.

[Voor 'wij' en 'zij' wordt ook vaak respectievelijk 'wellie' en 'zullie' gebruikt.]

 

Bij werkwoorden met een lange klinker worden de vormen bij gij, hij en gullie soms verkort.   

 

Er zijn in ons Vallekeswirds dialect ook een aantal werkwoorden die zich qua verbuiging aan geen enkele regel lijken te houden.   

( * Bij ‘zien’ ontbreekt de gebruikelijke -t- bij de vorm van hij/zij/ut.)     

Bij een aantal onregelmatige werkwoorden is de uitgang -i voor de vorm van 'hij' opvallend. Op alfabetische volgorde gezet, komen we tegen: bli, gi, hi, kri, li, sti en zi / (blijft / gaat / heeft / krijgt / ligt / staat / zegt). In ons Vallekeswirds rijmen ze alle zeven, in tegenstelling tot het Nederlands.

Waarschijnlijk om de uitspraak te vernederlandsen, is er de laatste jaren een tendens gaande om de uitgang van de derde persoonsvorm (hij bli, gi, sti) te vervangen door de vorm die hoort bij ‘gij’, bijvoorbeeld hij blet, hij gôt en hij stôt. Ook ‘ik vehn’ wordt om diezelfde knieval naar het Nederlands steeds vaker vervangen door ‘ik vin’.

A1.  Gebiedende wijs.

De gebiedende wijs, dus als je iemand vertelt wat te doen, is in het Vallekeswirds nog steeds zoals die vroeger ook in het Nederlands was, namelijk met een -t achter de stam (de ik-vorm), bijvoorbeeld hoort, zegt het voort/ bezint eer gij begint/ komt allen tezamen/ gaat heen en vermenigvuldigt u en komt dat zien, boeren, burgers, buitenlui. Deze oude Nederlandse vorm werd echter uitsluitend gebruikt voor het meervoud, maar in het Vallekeswirds wordt hij zowel voor het meervoud gebruikt (gôt is án de kante gullie!) als voor het enkelvoud (gôt is án de kante, maenneke!).

De gebiedende wijs wordt bij ons vaak vergezeld door ‘is’ en ‘maer’:

• Schaeiter toch verdomme is mee öt!   [Hou er toch verdorie eens mee op!]
• Geft diejen hámmer is án!   [Geef die hamer eens aan!]
• Flikkert is un end op!  [Ga alsjeblief eens even uit de weg staan!]
• Belt maer efkes!  [Bel maar even!]
• Kekt maer wagge doet!  [Zie maar wat je doet!]
• Naeiter toch öt, zihverzak!   [Ik geloof er niks van, kletsmajoor!]
• Valt toch kuppot as ge wilt!   [Je kunt de boom in!]
• Löstert is efkes!   [Luister eens even!]

Hierbij wordt ook vaak het typisch Brabantse hulpwerkwoord ‘doen’ gebruikt, vooral bij het aanspreken van kinderen:

• Doe maer zwaeie nor de mense!   [Zwaai maar naar de mensen!]
• Doe is vertelle, dan!   [Vertel het maar eens!]
• Ons moeder due altijd vurlehze.   [Mijn moeder leest altijd voor.]
• Ons moeder dee altijd vurlehze.   [Mijn moeder las altijd voor.]

In het verlengde van de gebiedende wijs liggen ook constructies als:

• Hurt, dur flöt un veugelke!   [Luister, er fluit een vogeltje!]
• Dááág, zegt tege de juffrouw!   [Zeg maar ‘dag’ tegen de juffrouw!], en
• Wôcht is, daek oe vat!  [Wacht eens, dat ik je pak!]. Deze uitspraak wordt vooral gebezigd wanneer de spreker een kind of een hond in een speelse bui “achtervolgt”.

B.   Verleden tijd.

Net als in het Nederlands wordt de verleden tijd van regelmatige werkwoorden ook in het Vallekeswirds in principe gemaakt met de uitgang -de:

Ook ons dialect krijgt na medeklinkers uit -’t kofschip- de uitgang -te:

Omdat we voor deze site hebben afgesproken de uitgangs -n van werkwoorden niet te schrijven om aan te geven dat hier streektaal wordt bedoeld, worden de vormen voor alle personen hetzelfde geschreven. 

Voor de verleden tijd van onregelmatige werkwoorden gebruiken wij de vorm in het tweede rijtje van onderstaande lijst.

In deze lijst staan maximaal drie vormen:

1. respectievelijk die voor ik en hij

2. voor gij en gullie

3. voor wij en zij

Staat er slechts één vorm, dan is die hetzelfde voor alle personen en bij twee vormen is de eerste voor alle personen, behalve voor 'wij' en 'zij'.

 

B1. Lijst "onregelmatige" werkwoorden.

Het zal ongetwijfeld opvallen dat in de titel 'onregelmatige' tussen aanhalingstekens staat. We noemen werkwoorden zo wanneer zij niet eindigen op -de of -te in zowel de verleden tijd als het voltooid deelwoord in deze lijst. Echter sommige werkwoorden zijn in het Vallekeswirds regelmatig en in het Nederlands onregelmatig, of omgekeerd, maar zij staan ondanks dat tóch in deze lijst bij elkaar.

Werkwoorden die in ons plaatselijk dialect niet bestaan, worden alleen in het eerste rijtje van de vier weergegeven (bezoeken). De verleden tijd in ons dialect kent een ik-vorm (stam) met een toegevoegde -t voor de persoonsvormen met gij en gullie en dit wordt hieronder weergegeven als --t. De enige werkwoorden waarbij de vorm van gij/gullie afwijkt van de stam, is bij 'hebbe' en 'zen': ik hai / gij/gullie had en ik was / gij/gullie waart !   

                                 hele ww                    verleden tijd                            voltooid  dwd1

1. bakken                bakke                bakte                                                    gebakke

2. bederven            bedaehreve      bedaehruf/--t/bedaehreve                      bedörreve

3.bedriegen           bedriehge

65. beginnen            beginne             begon/ --t /begónne                               begonne
66. begrijpen           begrehpe           begreep/ --t /begrepe                            begrepe
67. bewegen            bewege              bewoog/ --t /bewoge                              bewoge
68. bezoeken          (bestaat niet in ons dialect.)
69. bidden               bidde                 bidde                                                      gebid
70. bieden               biehje                bói/ --t /bóie                                          gebóie
71. bijten                 behte                beet/bete                                               gebete
72. binden               behne                bon/ --t /bonne                                       gebonde
73. bevallen             bevalle              beviel/ --t / beviele                                bevalle
74. blazen                bloaze               blies/ --t /blieze                                     gebloaze
75. blijken               (bestaat niet in ons dialect.)
76. blijven                blehve              bleef/ --t /bleve                                     gebleve
77. braden                broaie               broaide                                                 gebroaie
78. breien                 braeie               bree/ --t / breje                                    gebreje
79. breken                brehke              brak/ --t /brake                                     gebroke
80. brengen              brenge              brôcht/brôchte                                      gebrôcht
81. buigen                buyge                boog/ --t /boge                                      geboge
82. denken               denke                dôcht/dôchte                                        gedôcht
83. doen                   doen                 dee/ --t /deje                                         gedôn
84. dragen                droage              droeg/ --t /droege                                  gedroage
85. drijven               drehve              dreef/ --t /dreve                                    gedreve
86. drinken              drinke               dronk/ --t /dronke                                 gedronke
87. duiken                duyke               dook/ --t /doke                                      gedoke
88. dwingen             dwinge              dwong/ --t /dwonge                               gedwonge  
89. ervaren              (bestaat niet in ons dialect.)
90. erven                 aehreve             aehrufde                                              geörreve
91. eten                   ehte                  at/ate                                                   geëte/gegete
92. fluiten                fluyte                floht/flohte                                          geflote
93. gaan                   gôn                    ging/ --t /ginge (oud: gong)                  gegôn
94. genezen             genehze             genas/ --t /genaze                               geneze
95. genieten            geniete              genoht/genohte                                   genote
96. geven                gehve                 gaf/ --t /gave                                        gegeve
97. gieten                giehte                goht/gohte                                           gegote
98. glijden               glije                   glee/ --t /gleje                                      gegleje
99. glimmen            glimme               glom/ --t /glomme                                geglomme
100. graven               groave                groef/ --t /groeve                                  gegroave
101. hangen              hange                 hing/ --t /hinge  (oud: hong)                 gehange
102. hebben              hebbe                hai (ik)/had (gij, hij, gullie)/hadde        gehad
103. helpen               haehlepe           hielup/ --t /hielupe                               gehollepe
104. heten                hehte                 hiette                                                   gehete
105. houden              haoewe              hiel/ --t /hiele                                      gehaoewe
106. jagen                 joage                  joeg                                                     gejoage              
107. kiezen               kiehze                koos/ --t /koze                                     gekoze
108. kijken                kehke                keek/ --t /keke                                     gekeke
109. klimmen            klimme              klom/ --t /klomme                                geklomme
110. klinken              klinke                klonk/ --t /klonke                                 geklonke
111. knijpen             nehpe                 nihp/ --t /nihpe                                    genepe
112. komen               kômme              kwam/ --t/ kwame                                gekômme
113. kopen                kohpe                kocht/kochte                                        gekocht
114. krijgen              krehge               kreeg/ --t /krege                                   gekrege
115. krimpen            krimpe               kromp/ --t /krompe                              gekrompe
116. kruipen             kruype               kroop/ --t /krope                                  gekrope
117. kunnen             kenne                 kon/ --t /konne                                     gekenne
118. lachen               lache                  lachte                                                  gelache
119. laden                 loaie                  loaide                                                   geloaie
120. laten                 laote                  liet/liete                                                geloate
121. lezen                lehze                  las/ --t /laze                                          geleze
122. liegen               liehge                 loog/ --t /loge                                        geloge
123. liggen               ligge                    lag/ --t /lage                                          gelege
124. lijden               laeie                    lee/ --t /leje                                          geleje
125. lopen                lohpe                  liep/ --t /liepe                                       gelohpe
126. meten              mehte                                                                              gemete
127. moeten            moete                  moes/ --t /moeze                                 gemoete
128. mopperen        grehze                 grees/ --t / greze                                  gegreze
129. mogen              magge                  móch/ --t /mógge                                 gemagge
130. nemen             nemme                 nam/ --t /name                                    genómme
131. ontbijten        (bestaat niet in ons dialect.)
132. ontwerpen      ontwaehrepe         ontwierup/ontwierepe                      ontwörrepe 
133. overlijden       (bestaat niet in ons dialect.)
134. raden              roaie                      roaide                                                geroaie
135. rijden              rije                        ree/ --t /reje                                      gereje
136. roepen            roepe                     riep/ --t /riepe                                   geroepe
137. ruiken             ruyke                     rook/ --t /roke                                    geroke
138. scheiden         schaeie                   schee/ --t /scheje                               geschaeie
139. schelden         schaelle[öt-]          schól/ --t /schólle                               gescheld
140. schelen           schille                    schól                                                  geschild
141. schenken        schenke                  schonk/ --t /schonke                          geschonke
142. scheren          schehre                   schoor/ --t /schórre                           geschórre
143. schieten         schiehte                  schoot/schote                                    geschote
144. schijnen         schehne                  scheen/ --t /schene                            geschene
145. schrijven        schrehve                 schreef/ --t /schreve                         geschreve
146. schuiven         schuyve                  schoof/ --t /schove                             geschove
147. slaan              slôn                         sloeg/ --t /sloege                                geslôn
148. slapen             sloape                     sliep/ --t /sliepe                                gesloape
149. slijpen            slehpe                     sleep/ --t /slepe                                 geslepe
150. sluipen           sluype                      sloop/ --t /slope                                 geslope
151. sluiten            sluyte                      sloot/slote                                         geslote
152. smelten          smelte                     smolt/smolte                                     gesmolte
153. snijden           snije                        snee/ --t /sneje                                 gesneje
154. snuiten           snutte                     snutte                                                gesnut
155. snuiven          snuyve                     snoof/ --t /snove                                gesnove
156. spannen         spanne                     spien                                                 gespanne
157. spijten           spehte                      spiht                                                  gespete
158. spreken          sprehke                   sprak/ --t /sproake(?)                         gesproke
159. springen         springe                    sprong/ --t /spronge                           gespronge
160. spuiten           spuyte                     spoot/spote                                        gespote
161. staan              stôn                         stón/ --t /stónne                                 gestôn
162. stoten             stohte                     stótte (oud: ‘stiet’)                            gestohte
163. steken             stehke                    stak/ --t /stake (oud: 'stook')              gestoke
164. sterven           staehreve                stierf/ --t /stierve                               gestörreve
165. stijgen            stijge                       steeg/ --t /stege                                 gestege
166. stinken           stinke                      stonk/ --t /stonke                               gestonke
167. strijden          streye                      stree/ --t /streje                                gestreje
168. strijken          strehke                    streek/ --t /streke                              gestreke
169. treden            treje                        trói/ --t /tróie                                    getróie
170. trekken          trekke                      trok/ --t /trokke                                getrokke
171. vallen             valle                         viel/ --t /viele                                   gevalle
172. vangen           vange                       ving/ --t /vinge (oud: 'vong')              gevange
173. varen             vare                          voer/ --t /voere                                 gevare
174. vechten         vaehchte                   vocht/vochte                                     gevochte
175. verbieden      verbiehje                  verbói/ --t /verbóie                           verbóie   
176. verbouwen     verbaoewe                verbaoewde                                      verbaoewe
177. vergelijken     vergelijke                 vergeleek/ --t /vergeleke                  vergeleke
178. vergeten         vergehte                   vergat/vergate                                  vergehte
179. verliezen        verliehze                  verloor/ --t /verlórre                         verlórre
180. schrikken        verschiehte              verschoot/verschote                          verschote
181. vegen              vehge                       veeg/ --t / vege                                  gevege
182. vermijden       meye                         mee/ --t/ meje                                  gemeje
183. verraden         verroaie                    verroaide                                          verroaie
184. vertrekken      vertrekke                  vertrok/ --t /vertrokke                     vertrokke
185. verzinnen        verzinne                   verzon/ --t /verzonne                       verzonne
186. vinden             vehne                       vón/ --t /vónne                                  gevonde
187. vliegen             vliehge                     vloog/ --t /vloge                                 gevloge
188. vouwen            vaoewe                     vaoewde                                           gevaoewe
189. vragen              vroage                      vroeg/ --t /vroege                              gevroage
190. vreten              frehte                       frat/frate                                           gefrete
191. vriezen            vriehze                      vroor                                                 gevrórre
192. vrijen               vrije                          vree/ --t / vreje                                 gevreje
193. wassen             wahse                        wahste                                              gewahse
194. wegen              wehge                       woog/ --t /woge                                 gewoge
195. werpen            (bestaat niet in ons dialect.)
196. weten              wete                          wis/ --t /wisse                                    gewete
197. wijzen              wehze                      wees/ --t /weze                                  geweze
198. willen               wille                         wow/ --t /wowe                                  gewild
199. winnen            winne                        won/ --t /wonne                                 gewonne
200. worden            worre                        wier/ --t /wiere **                              geworre
201. wrijven            vrehve                      vreef/ --t /vreve                                 gevreve
202. zagen               zoage                        zoagde                                               gezoage
203. zeggen             zegge                        zee/ --t /zeje                                      gezeed
204. zien                 zien                           zag/ --t /zage                                      gezien
205. zijn                  zen                            was/waart/ware                                 geweest
206. zingen             zinge                         zong/ --t /zonge                                  gezonge
207. zinken             zinke                         zonk/ --t/zonke                                   gezonke
208. zitten              zitte                          zat/zate                                              gezete
209. zoeken            zuuhke                      zocht/zochte                                      gezocht
210. zuigen             zuyge                        zoog/ --t /zoge                                     gezoge
211. zullen              zalle                          zow/zoot(zót)/zowe                     
212. zwemmen       zwemme                    zwom/ --t /zwomme                           gezwomme
213. zwijgen           zwehge                      zweeg/ --t /zwege                              gezwege
214. zwellen           zwelle                        zwol/ --t /zwolle                                gezwolle

      ** Uitspraak van de -ie zoals in ‘zie’, niet ‘wier’.

 

Voor een aantal werkwoorden geldt dat een bepaalde tijd niet bestaat of slechts bij hoge uitzondering voorkomt. (mehte, vare, zalle).

Let op het verschil tussen de Vallekeswirdse werkwoorden 'vare' [varen met een boot] en 'voare' [de teleurstelling of verdriet dat je ervaart wanneer iets goeds dat je gewend was plotseling wegvalt].

In ons dialect hebben wij twee werkwoorden die in het Nederlands onregelmatig zijn, maar bij ons niet: bidden en snuiten. Het omgekeerde geldt voor de werkwoorden: breien, erven, vrijen en zagen.

Even voor de volledigheid de vermelding dat de regelmatige werkwoorden 'likken' en 'lekken' in onze streektaal identiek zijn, namelijk 'laekke'.

Wij kennen de voltooide deelwoorden 'gevroage' in plaats van 'gevraagd', 'gezoage' in plaats van 'gezaagd' en 'geslôn' in plaats van 'geslagen'. Sommige Brabanders vergissen zich als ze 'netjes' Nederlands willen praten door 'gevragen' te zeggen. En ook Johnny Hoes, met zijn zuidelijke inslag, had in zijn tophit "och, was ik maar..." uit 1960 zijn dialect niet verloochend toen hij schreef "...dan had mijn hart nu niet zo snel geslaan..."

 

 Tenslotte nog een lijstje van werkwoorden die het Nederlands wel voorkomen, maar in het Valkenswaards niet:

• - bezoeken    (opzuuhke)
• - blijken (?)
• - ervaren      (ondervehne/dur ahchter kômme)
• - graven        (spoaie)
• - haten         (nun hekel hebbe'n án)
• - huilen        (schruoewe/janke/toehte)
• - knoeien     (smorse/brasse)
• - lunchen     (án de middig zitte)
• - ontbijten   (’s maehreges ehte)
• - overlijden  (dohd gôn/staehreve)
• - rillen          (bibbere/raeiere)
• - schrikken   (verschiehte) 
• - schreeuwen (roepe/kwehke)
• - spijten        (speht hebbe)
• - spitten        (umspoaie)
• - stelen         (weghoale/schoepe/jatte)
• - verdwijnen (weggôn/weg zen)
• - verklaren    (ötlegge)
• - verwijten    (de schuld gehve)
• - veinzen      (doen azzof)
• - werpen       (góie/smehte/flikkere/knalle)
• - zenden       (opsture/sture)
• - zoenen       (kusjes gehve/kusse)

 

           C.   Voltooide tijd.

 

In ons dialect gebruiken wij dezelfde hulpwerkwoorden om een voltooide tijd te maken als in het Nederlands. Voor wat betreft de voltooide deelwoorden van regelmatige werkwoorden, geldt in het Vallekeswirds dezelfde regel als in het Nederlands: de laatste letter is in principe een  -d:

• Gij bent zeker hullemôl dur de ratte besnuffeld!  [Je bent zeker niet goed snik!]
• De jong hebbe d’n hullen dag buyte gespuld.  [De kinderen hebben de hele dag buiten gespeeld.]

Ook wij schrijven een -t als de voorafgaande medeklinker in -’t kofschip- voorkomt:

• Ge bent toch zeker nie getikt, hè?  [Je bent toch zeker niet getikt, hè?]
• Ze hebbe’n um wir is vur zunne’n appel gebutst!  [Ze hebben hem weer eens op zijn gezicht geslagen!]

In de derde persoon enkelvoud (hij/zij/ut) wordt -hi- (heeft) voorzien van de toevoeging -gg- als het volgende woord in de uitspraak met een klinker begint:

• Ben higgut nie gedôn, zittie zaehluf.  [Ben heeft het niet gedaan, zegt hij zelf.]
• Hij higgut ammel gezien.  [Hij heeft alles gezien.]
• Dae hittie nie gezien.   [Dat heeft hij niet gezien.]
• Dae hisse nie gezien.    [Dat heeft zij niet gezien.]
• Dae hedde nie gezien/dae hedde gij nie gezien.  [Dat heb jij niet gezien.]
• Bende wa wijzer geworre?   [Ben je wat wijzer geworden?]

Voor de voltooide tijd met onregelmatige werkwoorden, gebruiken wij de vorm uit het derde rijtje van de lijst onder B1.

 

D Toekomende tijd