IV. Woordenboek                                                 

A.

- afvlóie  - door langdurig en slijmerig praten proberen iets van iemand (gedaan) te krijgen.  - Ons vrouw hai me un por órbaelle'n afgevlóid vur zunne verjoardag. [Mijn vrouw had het uiteindelijk voor elkaar gekregen dat ik haar een paar oorbellen gaf voor haar verjaardag.]

- ándoen  - bevriend worden met.  - Ik zee tege'n onze'n oudste daettie behter nie kon ándoen mee die van Van der Poales, want dae is nogal schöoew volluk. [Ik zei tegen onze oudste zoon dat hij beter geen vrienden kon worden met de familie Van der Palen, want dat zijn nogal dubieuze mensen.]

- ánloaie  - aankoeken.  - Onze vádder hai de vriezer nie tegoei dichtgedôn en toen moes ons moeder um ondóie, umdaettie hummel was ángeloaie. [Mijn vader had de vriezer niet goed dichtgedaan en toen moest mijn moeder die ontdooien, omdat hij helemaal was aangekoekt.] Ook pannen kunnen 'ánloaie'.

 

B.

- begoaie  - ondeugende streken uithalen.  - De aoewluy van Janne ware'n úweg en toen hittie ut mee zun kámmeruyi goehd begoaid.  [De ouders van Jan waren weg en toen heeft hij het er met zijn vrienden goed van genomen.] 

- bekaehrele  - aanhalen/lovend spreken over iemand.  - As ge doar binnekomt, moete urst altijd dae joekeltje bekaehrele.  [Als je daar binnenkomt, moet je eerst altijd het hondje aanhalen.] / - Ge moet um nie zù bekaehrele, want dan gittie gruts doen!  [Je moet hem niet zo prijzen, want dan gaat hij naast zijn schoenen lopen!]

- brobbel  - luchtbel. - Asser brobbels opt wátter kômme'n ast rehgent, dan rehgent ut drie doag, zeeje ze vrueger.  [Als er luchtbellen op het water komen als het regent, dan regent het drie dagen lang, zeiden ze vroeger.] Een liedje dat wij vroeger zongen tegen niet al te vriendelijke dames, ging als volgt: - Nael bael de brobbelscheet, die hai tùnahcht un aei geleed!

 

 

C. 

- Campinaneger  - bij wijze van grap gezegd tegen mensen die wel heel erg wit zijn, zelfs 's zomers. De verwijzing was uiteraard naar de zuivelfabriek met die naam, die destijds slechts regionale bekendheid genoot. Het vermaledijde n-woord bestond destijds nog niet.

- caent - cent.

D.

-d'n  - de. Een van de bekendste tools om iets Brabants te doen lijken, is het nederlandse -de- te vervangen door -d'n-. Echter, dit lidwoord mag uitsluitend worden gebruikt bij mannelijke woorden, en dan nog slechts degene die beginnen met een klinker of -h, -t, -b en -d: het is dus bijvoorbeeld 'de vent', maar 'd'n heer''en 'de graaf', maar 'd'n baron'. Met name veel jeugdige Brabanders missen het ontwikkelde taalgevoel om intuïtief te weten wat wel en niet kan en produceren "artilect" (artificieel dialect, ook wel "hyperdialect" genoemd) als 'd'n bloem' of 'd'n boerderey', die echter beide vrouwelijk zijn. Bekend Brabants mopje is dat wanneer atlete Nelli Cooman zou trouwen met zanger Rob de Nijs, haar trouwnaam Nelli de Nijscoman zou zijn.

- drabbik  - viezigheid, smurrie.  - Wij boaide vrueger dur d'n drabbik in de Schôpsloht um kikforse te vange.  [Wij liepen vroeger door de smurrie in de Schaapsloop om kikkers te vangen.]

- durkleppe  - iets doorvertellen, maar dan tot onvrede van de spreker.  - Wij wowe zaehluf tege'n onze vádder en ons moeder vertelle dae we gôn tröoewe, maer mun bruuhr higget al gaoew durgeklept!  [Wij wilden zelf tegen mijn vader en moeder vertellen dat we gaan trouwen, maar mijn broer heeft het al gauw doorverteld!]

E.

- (d'n) eht  - het eten/maalijd.  - Mee de carnuval hebbe wij dik uerst un dil van de fùmilie op d'n eht en turnoa gôn we ur inne vatte'n in Törrup!  [Met carnaval hebben wij vaak eerst een groot aantal familieleden op bezoek die mee-eten en daarna gaan we een biertje drinken in het centrum!]

- emmere  - zanikan, zeuren. Ligter nou toch is nie zù te emmere over wátter hai kenne gebeure as dees en as dae!  [Blijf nou toch eens niet zo zeuren over hoe het was geweest als dit en dat was gebeurd!]

- ezele  - vervelend doen, alleen maar om vervelend te doen; aandacht trekken. - Dieje klaenne van Josse hi d'n hulle middùg ligge te ezele'n umdaettie zun zinneke nie kreeg.  [Het kindje van Jos is de hele middag vervelend geweest omdat hij zijn zinnetje niet kreeg.] Voorts is ézele' ook een kaartspelletje.

F. 

- flikkere  - gooien.  - Ik weet ók nie kraek wôr die kôrtjes moete ligge; flikkert ze maer zùlang in de loai!  [Ik weet ook niet precies waar die kaartjes moeten liggen; gooi ze maar eventjes in de la!]

- frötje  - pluizig of rimpelig hoopje.  - As ge in fibberwárri buyte gôt zwemme, ken ik oe nou al vertelle daegge zùmaer un klaehn frötje overhaoewt in oew zwembroek! [Als je in februari buiten gaat zwemmen, kan ik je nu al wel vertellen dat een tamelijk klein rimpelig hoopje overhoudt in je zwembroek.]

- fuyk  - grote onderbroek.  - As zoma gewahse hai, hinge'n ur ámmel grohte fuyke'n án d'n droad.  [Als mijn oma had gewassen, hingen er allemaal grote, witte onderbroeken aan de waslijn.]

G. 

- gedukkelijk  - Sins dae onze slachter un beslag hi gehad, lóptie vort zù gedukkelijk!  [Sinds onze slager een beroerte heeft gehad, loopt hij voortaan heel moeilijk!]

- getróie  - boos, verontwaardigd vanwege onrechtvaardigheid of gebrek aan waardering.  - Gerrit was flink getróie daessem noa al die joare nog steeds nie hadde gevroagd um de neye Prins Carnuval te worre.  [Gerrit was behoorlijk boos omdat ze hem na al die jaren nog steeds niet hadden gevraagd om de nieuwe Prins Carnaval te worden.] 

- grehze  - grommen van een hond.  - Dae joekeltje van Dómskes liep gistere zùmaer los rond, maer toen ik um wow bekaehrele, begon ie te grehze; verrekkes kutbisje!  [Het hondje van de familie Daams liep gisteren zomaar los rond, maar toen ik hem wilde aanhalen, begon hij te grommen; ontzettend rotbeest!]

H.

- haers  - naar hier. Dit woord geeft altijd een beweging aan naar de spreker toe en kan dus niet worden gebruikt als een statische plaatsaanduiding: * - Haers in de loai ligge de spijkerkes! [* Hier in de la liggen de spijkertjes!]  - Nih, ik gôi nie nor die van Borrenbaerrigs um die klapstuelekes te brenge vur dae fisje! Asse die toavund gehr hebbe, dan komme ze maer haers...  [Nee, ik ga niet naar de familie Borrenbergs om die klapstoeltjes te brengen voor dat feestje! Als ze die vanavond graag willen hebben, dan komen ze maar naar hier... Voornamelijk oudere sprekers gebruiken dit woord nog.

- hennelirke  - steile, smalle trap in huis. Genoemd naar het 'laddertje' in de kippenkooi om op de roest te komen.  - Jan was gistere lillik van d'n trap geflikkerd, maer jae, dae is ók zun hennelirke!  [Jan was gisteren lelijk van de trap gevallen, maar dat is logisch omdat het zo'n steil, smal trappetje is!] 

- hurt!  - luister eens! Gezegd op het moment dat er een geluid te horen is.  - Hurt! Volleges mehn hurde'n ik naet unne koekoek roepe'n in die béum ginderwehd!  [Luister eens! Volgens mij hoorde ik net een koekoek roepen in die bomen daarginds!]

I.

- inhoale  - zowel inhalen als het enger maken van kleding, innemen.  - Sins munne mens twi kirres pur wehk op zunne lohpband gi stôn, heb ik zun broek un hul end moete'n inhoale.  [Sinds mijn man twee keer per week op de loopband gaat staan, heb ik zijn broek een heel stuk moeten innemen.]

- inpiehpe  - insteken, indoen. Uitsluitend in kindertaal. - Doe oew pollekes maer in de möoewkes piehpe, want mee oew jaeske'n án, gôn we nor buyte.  [Steek je handjes maar in de mouwtjes, want met je jasje aan, gaan we naar buiten.]

- irdoags  - een dezer dagen, binnenkort.  - De monteur hai de verwaerremingsketel noagekeke en nou moessie urst iets bestelle, maer hij zee daettie irdoags trugkumt.  [De monteur had de verwarmingsketel nagekeken en nu moet hij eerst iets bestellen, maar hij zei dat hij binnenkort terugkomt.]

 

J.

 - joekel  - zowel een groot exemplaar als een hond.  - Dieje kutjoekel van hiernaeffes blaft d'n hulle godsganselijken dag as dae wefke nort waehrik is!  [Die rothond van de buren blaft echt, maar dan ook echt, de hele dag als die vrouw naar haar werk is!]

- (de) jong  - kinderen.  - Vrueger brôchte ze de jong nie mee d'n auto nor school, maer moeze ze zaehluf lohpe'n of fietse. [Vroeger werden kinderen niet met de auto naar school gebracht, maar moesten ze zelf lopen of fietsen.] Vervelende kinderen worden bestempeld als 'rotjong': - As ge mister of juffrouw bent, zitte d'n hullen dag tusse die verrekte rotjong. [Als je meester of juffrouw bent, zit je de hele dag tussen die vervelende kinderen.]

- judasse - vervelend en tegendraads doen. - Gôdde nou d'n hullen tehd ligge te judasse'n umdae we nie nor d'n Oapenheul gôn? Ut waeit vuls te hard en dan isser niks án!  [Ga je nu de hele tijd vervelend doen omdat we niet naar de Apenheul gaan? Het waait veel te hard en dan is er niks leuks aan!]

 

K.

 

 

- kiet  - huis.  - Toen wij nor un fisje ware geweest, han de jong ondertusse hul de kiet overhohp gehôld. [Toen wij naar een feestje waren geweest, hadden de kinderen ondertussen het hele huis op stelten gezet.]

- klehre  - nijdigheid, drift.  - Sjarel hai al un uer zitte te frotte mee zunne neye kerremuslózzie, maer hij kreeg um nie án de gang en toen naeide'n ie um op de grond kuppot van klehre!  [Charles had al een uur zitten rommelen met zijn nieuwe kermishorloge, maar hij kreeg hem niet aan de gang en toen gooide hij hem uit nijdigheid op de grond kapot!]

- kloon  - zowel kloon als clown.  - Vrueger keke wij 's woensdugsmiddugs altijd nor Pipo de Kloon en Mamaloe.  [Vroeger keken wij op woensdagmiddag altijd naar Pipo de Clown en Mamaloe.] Hoewel in het bijbehorende liedje toch heel duidelijk de Engelse uitspraak werd gebezigd, bleven wij tóch gewoon 'kloon' zeggen en onze ouders ook. Oudere dialectsprekers houden het nog altijd op 'kloon'.

L. 

- lingzùm  - binnenstebuiten.  - Ge had zeker nog sloap toen ge vandemaehrigge'n opstond, want ge het oew shirtje lingzùm án zie ik án die plátjes.  [Je had vanmorgen zeker nog slaap toen je opstond, want je hebt je shirtje binnenstebuiten aan zie ik aan die labeltjes.]

- lózzie  - horloge. 'Unne kerremuslózzie' is de term voor een goedkoop horloge en de reden voor deze benaming moge duidelijk zijn. In Valkenswaard was juwelier Heuvelmans vroeger het 'Lózziepinneke', de Brabantse benaming voor horlogemaker. In het Standaardnederlands is 'horloge' een onzijdig woord en in ons dialect is 'lózzie' mannelijk.

- lulproat  - geouwehoer, klinkklare onzin.  - Maehr mens, wánne lulproat; geléufde gij nou echt dae d'n dieje van Van Daal vehfduzend euro in de mônd overhaoewt?  [Hemeltjelief, wat een klinkklare onzin; geloof jij nou echt dat meneer Van Daal vijfduizend euro per maand netto heeft?]

 

M.

- miehze  - je ogen samenknijpen om beter te kunne zien.  - Ik denk dae onze Frans án un brilleke moet, want hij zit zù te miehze'n assie tillevizie kekt. [Ik denk dat onze Frans een bril nodig heeft, want hij knijpt zijn ogen zo samen als hij televisie kijkt.]

- moemele  - eigenlijk eten zonder (voldoende) tanden, maar ook minzaam gebruikt voor kinderen die lekker zitten te smikkelen.  - Ziet dieje klaenne doar is laekker zitte te moemele op die spaekskes van de kerremus.  [Kijk eens hoe dat kleine kindje lekker zit te smikkelen van die spekkies van de kermis.]

- moor  - zowel een donker persoon (ouderwets) als een fluitketel.  - Waehrum wátter vur ons badje op zôtterduggenoavund kwam vrueger öt de moo en we ginge'n ur gewohn umste beurt in. [Warm water voor ons badje op zaterdagavond kwam vroeger uit de fluitketel en we gingen er gewoon om beurten in.] Het was destijds alom de gewoonte om de kinderen in een teiltje te wassen op zaterdagavond, want op zondag moesten de kinderen schoon zijn. De oudste mocht eerst en daarna de rest op volgorde van leeftijd, in hetzelfde water, dat af en toe opnieuw werd opgewarmd door water uit de 'moor'.