Dialectwoorden en voorbeeldzinnen.

 

Alle woorden en uitdrukkingen die hieronder worden genoemd, zijn door ons zelf gehoord en gebruikt in ons Valkenswaards dialect. Dialectwoorden en -uitdrukkingen die zijn aangedragen door sprekers uit andere tijden en/of andere Valkenswaardse regio's zijn opgenomen ná de rubriek 'tis maer daeggut wit!', onder het kopje "van hurre zegge". 

De woorden zijn alfabetisch gerangschikt volgens het spellingssysteem van ons "lehsplaenkske" 2022. Het strekt tot aanbeveling om eerst het onderdeel 'Spelling' door te nemen, zodat u gewend kunt raken aan deze nieuwe spelling en de gehanteerde schrijfregeltjes. Klinkers met een variabele uitspraak in voorts identieke woorden worden als volgt alfabetisch gerangschikt:

1. dop (accentloos)

2. dòp (accent grave)

3. dóp (accent aigu)

4. dôp (accent circonflexe)

5. döp (umlaut).

Woorden voorzien van een asterisk [*] zijn óf geen echte dialectwoorden óf het zijn hybrides, dus gedeeltelijk dialect en gedeeltelijk standaard Nederlands.

Bij een aantal voorbeelden is gebruik gemaakt van dialogen, waarbij de eerste spreker één streepje krijgt vóór de zin die hij zegt en de tweede spreker twee streepjes:  - Hoewist?  -- Och, op en af!

WAARSCHUWING:

deze woorden en zinnen zijn opgetekend zoals zij enkele decennia geleden gebezigd werden in Valkenswaard en zij kunnen mogelijk zeer man-, vrouw- en kindonvriendelijk zijn! Voorts waren regenboogvlaggen en het concept 'woke' nog onbekend, waren mensen recht voor zijn raap en lag het verbale incasseringsvermogen vele malen hoger dan tegenwoordig. Potentiële lezers met een teer zieltje, die 'woke' hoog in het vaandel hebben staan en sympathisanten of leden van de Bond tegen het Vloeken wordt deze site dan ook ten stelligste ontraden...

A.   VAN ACUUT TOT AVESERE

- acuut  - meteen, onmiddellijk.  - Wa nou, dae ik doei ik misschien maehrigge wel!? Dae doede gij nou méé, acuut!  [Wat nou, dat doe ik misschien morgen wel!? Dat doe jij nu meteen, onmiddellijk!]

- aehk!  - bah!/jakkie! Gezegd tegen kinderen wanneer zij in aanraking komen met iets dat vies is. - Ge moet nóit iets opehte dae op de grond is gevalle, want daes aehk!  [Je moet nooit iets opeten dat op de grond is gevallen, want dat is jakkie!]    

- aehremoei   - armoe(de).   – Vrueger was ut bij mense mee veul keinder dikkels aehremoei troef.  [Vroeger was er vaak veel armoe bij mensen met een groot gezin.] Ook het kaartspelletje 'Toepen' kent het woordje ‘aehremoei’: ‘op aehremoei stôn’ houdt in dat je op 9 punten staat en dus slechts één punt verwijderd bent van verlies bij het behalen van 10 punten.

- aehremoeiig  - armoedig.

- aehrepel  - aardappel. Dit woord verandert niet in het meervoud, dus 'innen aehrepel en twih aehrepel'.

- aehrepelschellerke  - aardappelschilmesje.

- aehreve  - erven. In het Nederlands een regelmatig werkwoord (erven - erfde - geërfd), maar in het Vallekeswirds onregelmatig: aehreve - aehrufde - geörreve. Brabantse mensen die 'netjes' willen praten, vergissen zich nog weleens met het voltooid deelwoord, door dat te 'vernederlandsen' tot 'ge-orven'.

- aeige   - wordt gebruikt in plaats van het woordje -zelf- bij betrekkelijke voornaamwoorden.    - Nondepie nônnie toe, ik verslikte mun aeige toch; ik hoeste mun aeige kùppot.  [Potverdorie nog eens aan toe, ik verslikte me toch; ik moest ontzettend hoesten.]

- (van) aeiges  - vanzelf   -As ge maer muuhg genóg bent, valde van aeiges in sloap.  [Als je maar moe genoeg bent, val je vanzelf in slaap.]  Verder kennen wij de uitdrukking ‘van oew aeige af gôn’, wat flauwvallen betekent.

- aelliks  - van elke (soort).  - As ge ur nou öt dae déuske un stuk of drie schruefkes van aelliks vat, dan komde altijd toe.  [Als je nu een stuk of drie schroefjes van elke maat uit dat doosje neemt, dan heb je altijd genoeg.] Zie ‘ieders’.          

- aentele  - luidruchtig en vervelend steggelen.  - Dae docht ik wel! Hebbe ze zù veul spulgoehd, maer dan gôn die jong toch wir ligge te aentele over wie dae kleurbuukske nou mag hebbe…  [Dat dacht ik wel! Hebben ze zo veel speelgoed, maar dan gaan die kinderen toch weer steggelen over wie dat kleurboekje nu mag hebben…] 

- af  - zowel af als leeg/op. Een van de bekendste betekenissen is ‘ut vat is af’, wanneer het aangesloten vat bier leeg is. In een oudere betekenis komt de uitdrukking ‘de pomp is af’ voor. Vooral als die een tijdje niet werd gebruikt, droogde hij uit en moest dan met behulp van water weer ‘ángemôkt’ worden. Zie ‘ánmoake’.   

- afblôtte  - afbladderen, afschilferen.  - Ze magge dae aoew boerdereyke wellis unne keer wá opkalefatere; de verruf blôt overal van de roame’n af.  [Ze mogen dat oude boerderijtje weleens wat opkalefateren; de verf schilfert overal van de ramen af.]   

- afdoen  - zowel afdoen als voldoende zijn.  - As ut wátter in oew zwembad te kaoew is nor oewe zin, du unne moor waehrum wátter durrrin góie ók niks af.  [Als het water in je zwembad te koud is naar je zin, is een fluitketel warm water erin gooien ook niet voldoende.]

- afdoen  - maaien. Ut gras afdoen. 

- afdréuge  - zowel afdrogen als met groot gemak verslaan.  - Mee damme ken ik van Haendrikke nóit winne, maer as we un pötje schake, dan dréug ik um alle kirres af!  [Met dammen kan ik van Hendrik nooit winnen, maar als we een potje schaken, dan versla ik hem iedere keer met groot gemak!]

- afdréughandoek  - theedoek.  - Kekt is efkes of ur doar in dae kasje nog ne zuyvere'n afdréughandoek li, want d'n deze is zaeikend nat!  [Kijk eens even of er daar in dat kastje nog een schone theedoek ligt, want deze is zeiknat!]   

- afgehve   - zowel iets afgeven als het verliezen van een kind.   - Zoma hi vruuger un kiendje van twih af moete gehve.  [Mijn oma heeft vroeger een kindje van twee jaar verloren.]

- afgehve  - slechte dingen vertellen.  - Theo stôn faerrum af te gehve op d'n bás, maer hij wis nie dae die ahchter um stôn!  [Theo was volop slechte dingen aan het vertellen over de baas, maar hij wist niet dat die achter hem stond!]

- (ut) afgehve   - verwaand uit de hoogte doen vanwege status, opleiding of financiën en volgens de spreker ten onrechte deftig Nederlands sprekend.   -Op un fisje ken Miet ut toch zù hohg afgehve, maer thuis ist aehremoei troef!  [Op een feestje spreekt Miet veel deftiger dan ze zou moeten doen, maar thuis heeft ze niets te makken!] Zie 'hóghollans'.

- afgeloaie  - Vrueger ware de kroege in Törrup afgeloaie vol mee de carnùval; ze hinge gewohn mee de bihn buyte!  [Vroeger zaten de kroegen in het centrum van Valkenswaard tjokvol met carnaval; er kon echt helemaal niemand meer bij!]     

- afgeschete  - spuit elf, als mosterd na de maaltijd, eigenlijk te laat. Hiervan bestaat alleen het voltooid deelwoord.  - Heb ik naet de keuke hummel blöoew geschilderd en dan moettie inins paehrs worre? En doar komde nou pas mee afgeschete...!  [Heb ik net de keuken helemaal blauw geschilderd en dan moet die opeens paars worden? En daar kom je nu pas mee op de proppen...!]

- afgewerkt   - klaar met werken, dus zonder seksuele verwijzing.   -Op ut gemintehuys zen ze altijd vrueg afgewerkt.  [Op het gemeentehuis zijn ze altijd vroeg klaar met werken.] 

- afgóie  - zowel afgooien als komen brengen.  - Ik heb un schón boek geleze over dialect en ik weet dae gij dae ók gehr lehst, dus dae kom ik maehrigge wel ekkus bij öllie afgóie!  [Ik heb een mooi boek gelezen over dialect en ik weet dat jij dat ook graag leest, dus dat kom ik morgen wel even bij jullie brengen!]

- afkehke  - zowel afkijken (spieken) als afwachten.  - Jae, ik weet wel daegge het gezeed daege elliken dag mee dae huendje zoot gôn lohpe, maer we zalle’n ut uerst is efkes afkehke!  [Ja, ik weet wel dat je hebt gezegd dat je elke dag met dat hondje zou gaan wandelen, maar we zullen dat eerst eens even afwachten!] Zie ‘ánkehke’.

- afkehke  - een tafereel gadeslaan; toekijken wat zich allemaal afspeelt.   - As ge mee goei weer op un terrasje zit in Törrup, kendet zoh ut volluk is un bietje op oew gemak af gôn zitte te kehke.  [Als je met lekker weer op een terrasje zit in het centrum, kun eens op je gemak bekijken wat voor soort mensen er allemaal voorbij komen.]      

- afknippe   - zowel afknippen met een schaar als onwel worden.  – Zet nondepie toch is un römke ope, want ut is hier zù benaoewd; ge knipt ut bekant af!  [Zet hier verdorie toch eens een raampje open, want het is hier zo benauwd; je zou er bijna onwel van worden!]

- aflaebbere  - innig zoenen.  - Ge het van die stellekes die mekaar gewohn op stroat hummel af stôn te laebbere.  [Er zijn van die stelletjes die gewoon op straat innig staan te tongzoenen.]

- aflaebbere  - aflikken, afkluiven.  - Naet stónnie dieje knots zaehluf nog af te laebbere en nou döoewtie um bij die klaenne in zun muendje!  [Net stond hij die lolly zelf nog af te likken en nou duwt hij hem bij dat kleintje in zijn mondje!] 

- afmoake    - beëindigen/ doodmaken/ omheinen.   - Onzen tuyn is hummel afgemôkt mee un schans.  [Onze tuin is helemaal omheind door een schutting.]

- afnaeie   - iemand in elkaar slaan.  - Ze wochtte'n um noa school op ummum mee z'n alle'n af te naeie. [Ze wachtten hem na schooltijd op om hem met z'n allen in elkaar te slaan.] 

- afpehre   - iemand in elkaar slaan.   - As ge mehn nog is ötlacht, zal ik oe is vur ne goeie afpehre!  [Als je me nog eens uitlacht, sla ik je helemaal in elkaar!]    

- afplukke   - plukken.   - Ge magt bij ahnder gin bluumkes afplukke öt d’n hof.  [Je mag bij andere mensen geen bloemen plukken uit hun tuintje.]

- afraeffele  - haastig en slordig beëindigen.  - Chris was goehd begonne’n án zun werkstuk vur school, maer toen kwammie tehd te kort en hittie ut zùmaer afgeraeffeld.  [Chris was goed begonnen aan zijn werkstuk voor school, maar toen kwam hij in tijdnood en heeft hij het gehaast en slordig afgemaakt.]

- afrikke  - rikken met harten als troef; ook wel ‘beter rikken’. Zie 'rikke'.

- afschiehte   - zowel het doden van wild als (moreel) gedwongen betalen.  - D’n oudste ging tréuwe mee un groht fist soavus en d’n aoewe moes nùtuerlijk wir afschiehte. [De oudste zoon ging trouwen met een groot feest ’s avonds en zijn vader moest het natuurlijk weer betalen.]

- afschoepe  - de bovenste laag gras/zand verwijderen met de schop.  - Vurdae ge ney gras kent inzaeie, moete urst ut aoew afschoepe.  [Voordat je nieuw gras kunt inzaaien, moet je eerst de laag met het oude gras verwijderen.]      

- afschóie  - iemand iets laten geven door lang bedelen.  - Ze hadde eigelijk al 'nih' gezeed tege'n unne neyen brommer, maer Tùnneke wissum tóch af te schóie.  [Ze hadden eigenlijk al 'nee' gezegd tegen een nieuwe brommer, maar Ton wist hem door lang bedelen tóch te krijgen.]

- afslôn   - zowel een afslag nemen als een pak slaag geven.   - Ge hoeft zun bisje tônnie af te slôn assie ne keer in d'n haerd pist; lôttum dan maer wa dikker öt!   [Je hoeft zo'n beestje toch geen pak slaag te geven als hij een keertje binnen plast; laat hem dan maar wat vaker uit!]

- afsmehte  - in elkaar slaan.  - Fritske dörrefde nie nor school, want de ahnder jong hadde gezeed daessum af zouwe smehte.  [Fritsje durfde niet naar school, want de andere kinderen hadden gezegd dat ze hem in elkaar zouden slaan.] Zie 'smehte'.

- afstréupe  - uitdoen van kousen, nylons.  - Kùtooke was flink nat gewôrre in dieje stiefrehge’n en ut viel nie mee um dur kniekouse af te stréupe.  [Catootje was flink nat geworden in die motregen en het viel niet mee om haar kniekousen uit te doen.]

- afstréupe  - grondig zoeken op alle mogelijke plaatsen.  - Harrie was zun autosleutels kweht en we hadde mee zun alle hul ut huys al afgestrùpt, hi mùsjeu ze goddomme zaehluf in zun zakke zitte!  [Harrie was zijn autosleutels kwijt en we hadden met zijn allen het huis al grondig doorzocht, heeft meneertje ze potverdorie zelf in zijn zak zitten!]

- afstreye   - met drammerige argumenten proberen je gelijk te krijgen/steggelen.   - Dae schrehfde zoh níé en dae kende mehn nie afstreyen, hurre.  [Dat schrijf je niet zo, en ik verander mijn mening niet, hoor.]  (Let op dat het werkwoord hier wel een -n krijgt, door de daarop volgende stomme -h.)

- (ut) aftrappe  - vertrekken, weggaan.  - Ut was verrekkes gezellig, maer ut is al loat, dus we zalle'n ut onderhand maer is aftrappe.  [Het was heel erg gezellig, maar het is al laat, dus we zullen onderhand maar eens vertrekken.]   

- aftreje   - zowel afstand doen van een positie als door middel van grote passen de afmeting bepalen.   - As ge nie wit hoe lang oewe’n inrit is, moetum gewohn efkes aftreje.  [Als je niet weet hoe lang je inrit is, moet je die gewoon even meten met grote passen.]

- (ut) aftreje  - weggaan, vertrekken.  - Ik zal ut onderhand maer is aftreje, anders krehg ik dahlijk van die van ons op mun klohte!  [Ik zal onderhand maar eens vertrekken, anders krijg ik zo meteen van mijn vrouw op mijn falie!]   

- afvalle   - zowel afnemen in gewicht als tegenvallen/tegenstaan.   - Ut zal um afvalle daettie ginne’n auto mir hi want dae issie nie gewohn. [Het zal niet meevallen voor hem nu hij geen auto meer heeft want dat is hij niet gewend.]

- afvatte  - afpakken. Zie ‘vatte’.

- afvlóie   - door slijmerig praten proberen van iemand iets (gedaan) te krijgen.   - Ons vrouw hai me un pôr órbelle afgevlóid vur zunne verjoardag. [Mijn vrouw had het uiteindelijk voor elkaar gekregen dat ik haar een paar oorbellen gaf voor haar verjaardag.]

- afzoebele  - het laatste vlees van een bot kluiven.  - As we kortelette of kiep aten, konde die schenke zù lekker afzoebele.  [Als we koteletten of kip aten, kon je die botten zo lekker afkluiven.] 

- ahcht  - acht. Ook de uitspraak van de plaats Acht.

- ahchterihn (-in)  - meteen, onmiddellijk.  - Frans, hedde gij dahlijk tehd um efkes nor Zoerik te rije mee wa spullekes, want dieje klant moet ze ahchterihn hebbe?  [Frans heb jij zo meteen tijd om even naar Soerendonk te rijden met wat spulletjes, want die klant moet ze onmiddellijk hebben?] 

- ahchterihn (-in)  - achter elkaar.   - Ik vehn ut altijd wael schón van ganze daesse zoh in un reyke ahchterihn lohpe; naet of ze de póllenehze’n ánt doen zen!  [Ik vind het altijd wel mooi van ganzen dat ze zo in een rijtje achter elkaar lopen; net of ze de polonaise aan het doen zijn!] 

- (d’n) ahchterum  - gangpad naar de achterkant van het huis: tegenwoordig de inrit.   - Hé manne, zette gullie oew fietse’n efkes op d’n ahchterum, want zoh kenner gimman mir over de stoep!  [Hé jongens, zetten jullie je fietsen even op de inrit, want zo kan er niemand meer over het trottoir!]   

- ahlee toch!  - uitroep die wordt gebezigd ten teken van ongeduld wanneer een relatief gemakkelijk karweitje te lang duurt doordat iets onnozels tegenzit.  - Smiek zow die truy wellis efkes öttrekke umdaettie verkeerd gebreje was, maer alle kirres kwam dae gárre in de war en toen hurde'n ik um zegge: "Ahlee toch, werkt is mee!"   [Mieke (familie) zou die trui wel even uittrekken omdat die verkeerd gebreid was, maar elke keer raakte het garen in de war en toen hoorde ik haar zeggen: "Kom op nou, werk eens mee!"]  Zie 'állee'.

- ahse  - as, van iets dat verbrand is.   - Onze’n opa klopte de ahse pas van zun sigaar af as ze niemir bleve hange. “Hoe langer en hoe witter de ahse, hoe behter de sigaar!”  [Mijn opa tikte de as pas van zijn sigaar af als die niet meer bleef hangen. “Hoe langer en hoe witter de as, hoe beter de sigaar!”] Net als in het Engels ‘ashes’, was dit altijd een woord in het meervoud. 

- ahspot  - asbak. Deze benaming is ergens in de jaren zestig verdwenen, waarschijnlijk onder de toenemende invloed van het Nederlands. 

- akkerdere   - goed met elkaar kunnen opschieten/bij elkaar passen.   - Ut is fijn as ge mee de buert kent akkerdere.  [Het is fijn als je goed met je buren kunt opschieten.] /  Wátter en vuur, dae akkerdeert nie!  [Water en vuur passen niet bij elkaar!]

- álla   - een berustende goedkeuring, veel gebruikt met ‘maer’.   - Ik vehn nie daeggum vur zùiets onnéuzels hoeft te bestuyte, maer álla… [Ik vind niet dat je hem voor zo'n onbeduidend iets zo hoeft te prijzen, maar vooruit dan maar…] 

- állee  - dezelfde betekenis en context als 'álla'.

- állee!  - vooruit! Schiet op!  - Állee jonge, dae hadde nou toch allang kloar moete hebbe!  [Schiet eens op jongen, dat had je toch allang klaar moeten hebben!]  Een verschil met 'ahlee' is dat daar de klemtoon op de eerste lettergreep valt en voor dialectsprekers dus duidelijk anders klinkt.

- alleman  - iedereen.  - Jae, dur zitter altijd wel inne bij die begint te maehlikke en te maoewe, maer ge kent ut tônnie alleman nor de zin moake!  [Tja, er zit er altijd wel eentje bij die begint te mekkeren en te zeuren, maar je kunt het toch niet iedereen naar de zin maken!]

- allemôl  - allemaal, maar dan beklemtoond; anders 'ammel'.

- allihnig   - alleen, in je eentje.  - Tóntje is mur toch ók inne; die hai gepurbeerd um allihnig de neyen diepvries over d’n trap nor bove te doen!  [Toontje is me er toch ook eentje; die had geprobeerd om in zijn eentje de nieuwe diepvries over de trap naar boven te brengen!]

- allihnig  - maar + voorwaarde.   - Dae kende wél, maer ge moet allihnig zörrige daege op tehd begint.  [Dat kun je wél, maar je moet er alleen voor zorgen dat je op tijd begint.]    

- alling   - heel, als bijvoeglijk naamwoord.   - Tóntje nam vruuger zùwa nun allinge mik mee nor ut waehrik.  [Toontje nam vroeger zowat een heel brood mee naar het werk.]

- (nun) allinge  - een heel, hele (zelfstandig naamwoord).  - Dus, goehd onthaoewe: deze keer ginnen halve mik hoale bij d'n bakker, maer nun allinge.  [Dus, goed onthouden: deze keer geen halfje wit halen bij de bakker, maar een heel.]

- alzùlehve  - altijd, altijd en eeuwig. Deze uitdrukking wordt meestal gebruikt bij ergernis. Hoe langer de eerste lettergreep wordt aangehouden, hoe groter de irritatie die ermee wordt uitgedrukt.  - “Henk, nou hedde zùveul kleer in de kast hange, maer ge doet alzùlehve utzaellufde’n án! Tis nog schahnd!”, zee ons vrouw.  [“Henk, nou heb je zo veel kleding in de kast hangen, maar je trekt altijd en eeuwig hetzelfde aan! Het is schandalig!”, zei mijn vrouw.] Ze hield de eerste lettergreep overigens vrij lang aan…

- ámbachsschool  - ambachtsschool, de oude benaming van de LTS.

- ammel  - allemaal, maar dan onbeklemtoond; anders 'allemôl'.

- ammel  - de hele tijd, constant.  - Mart is ammel ánt maehlikke daetter nie genóg suyker in zunne koffie zit, maer efkes opstôn en zaehluf hoale, doetie nie!  [Mart is de hele tijd aan het zeuren dat er niet genoeg suiker in zijn koffie zit, maar even opstaan en zelf halen, doet hij niet!] 

- ámmoak  - aanmaak(limonade), bijvoorbeeld ranja.  - Tegewórrig hebbe de jong ammel cola en energiedraenkskes, maer wij krege vrueger allihn ámmoak.  [Tegenwoordig hebben de kinderen allemaal cola en energiedrankjes, maar wij kregen vroeger alleen maar aanmaaklimonade.]

- ándoen  - zowel aandoen als (aan)prutsen, zich behelpen.  - Ut is nie ut beste getög um d’n tuyn mee te snoeie, maer we doen ur maer mee án. [Het is niet het beste gereedschap om de haag mee te snoeien, maar we behelpen ons er maar mee.]

- ándoen  - meedoen, bijdragen aan de sfeer.  - Ge kent wel un goei orkesje inhure vur oew brölluft, maer ut vollik moet toch wá mee ándoen, want anders worrut niks.  [Je kunt wel een goed orkestje inhuren voor je bruiloft, maar de mensen moeten wel bijdragen aan de sfeer, want anders wordt het niets.]

- ándoen  - bevriend worden met.   - Ik zee tege’n onze’n oudste daettie behter nie kon ándoen mee die van Van der Poales, want dae is nogal schöoew vollik.  [Ik zei tegen onze oudste dat hij beter geen vrienden kon worden met de familie Van der Palen, want dat zijn nogal dubieuze mensen.]

- ánhaoewe  - niet laten gaan.  - Wa zedde nou? Hedde gij un meid gevonde die öoew vrijhaoewt? Maehr jonge toch, die moete dan zeker ánhaoewe!  [Wat zeg je nou? Heb jij een meisje gevonden dat jou vrijhoudt? Maar jongen toch, die moet je dan zeker niet laten gaan!]

- ángegete  - meer dan genoeg gegeten hebben.  - Mee d'n twidden dag van de Kersemus bende mistentehds vórt hummel ángegete.  [Op de tweede dag van Kerstmis ben je meestal al helemaal verzadigd.]

- ángelag  - boerenerf.  - Ut was de gewónte um sôtterdùgssmiddigs ut ángelag hummel schón te griesele en doar moeste dan nondepie nie over dörreve te lohpe!  [Het was de gewoonte om op zaterdagmiddag het boerenerf helemaal mooi aan te harken en daar moest je dan potverdrie niet meer over durven lopen!]    

- ángeslôn  - beslagen van ruiten.  - Ast bij ons vrueger fist was in de weinter, ware de roame hummel ángeslôn van de hit binne.  [Als het bij ons vroeger feest was in de winter, waren de ruiten helemaal beslagen van de hitte binnen.]

- ángevoeierd  - meer dan genoeg eten hebben gehad.  - Ge hoeft nie nog meer wörtelkes bij die kùnehn te góie, want die bisjes zen vórt hummel ángevoeierd!  [Je hoeft niet nog meer worteltjes bij die konijnen te gooien, want die beestjes hebben zo onderhand meer dan genoeg te eten gehad!]   

- ánhaoewe  - aandringen.   - Ja, daes goehd, dan vat ik nog ihn baekske koffie mee, maer allihnig ùmdae ge zù ánhaoewt!  [Ja, dat is goed, dan drink ik nog één kopje koffie mee, maar alleen omdat je zo aandringt!] Deze uitspraak wordt vaak als grapje gezegd, aangezien één keer vragen meestal al volstaat om de spreker over te halen.

- ánhaoewe  - doorgaan met.   - Godverdomme nônnie toe, Lùwie bli maer ánhaoewe mee dae getrehter; doar worde toch ók strontziehk van!  [Potverdorie nog eens aan toe, Louis blijft maar doorgaan met dat getreiter; daar word je toch ook helemaal niet goed van!]      

- ánhoale  - zowel aanhalen als aanslepen.  - Ut was vierendertig grade toen die van ons joarig was en we konne’n ut bier nie ángehôld krehge.  [Het was vierendertig graden toen mijn vrouw jarig was en we konden het bier niet aangesleept krijgen.]        

- ánkachele  - We vatte’n ut nog ihn en dan zalle wij is op huys ánkachele.  [We nemen er nog eentje en dan zullen wij eens naar huis toe gaan.]

- ánkarre  - wegrijden, vertrekken.  - Mee zun vehve in zun klehn woagentje en doar karde ze án nor de kerremus van Morris.  [Met zijn vijven in zo'n klein autootje en daar vertrokken ze naar de kermis in Maarheeze.]

- ánkehke  - zowel aankijken als afwachten. Zie ‘afkehke’.

- ánkenne  - zowel aankunnen als erbij kunnen.   - Nih nih, ge hoeft oew aeige nie druk te moake dae dieje klaenne zun legoblökske in zunne kwehk stekt, want ze stôn hóg en hij ken ze nie án!  [Nee nee, je hoeft je niet druk te maken dat dat kleintje een legosteentje in zijn mond steekt, want ze staan hoog en hij kan er niet bij!]   

- ánklohte  - aanmodderen.  - De kettingzoag was kaduuk en toen moeze we diejen dikken bóm mee de handzoag umdoen, dus dae was verrekkes ánklohte vandemaehrige.  [De kettingzaag was kapot en toen moesten we die dikke boom met de handzaag omzagen, dus dat was behoorlijk aanmodderen vanochtend.] Wanneer een toevallige passant een tijdje heeft staan kijken en praten bij mensen die aan het klussen zijn, is de afscheidszin vaak: "hoedoe en klótter nog maer efkes mee án."

- ánknippe  - aandoen van een lamp.  - Kende gij efkes ut licht ánknippe, want zelfs mee mun lehsfietske'n op kennik ur gin zak mir van lehze wátter sti?  [Kun jij even de lamp aandoen, want zelfs met mijn leesbrilletje op kan ik er totaal niets van lezen wat er staat?] 

- ánlegge   - stoppen bij een café.  Een veelgebezigde afscheidsgroet is:  - Houdoe hè, en niemer ánlegge onderwege!  [Tot ziens, en niet meer stoppen bij een café onderweg naar huis.]

- (ut) ánlegge  - een vriendschappelijke band met iemand zoeken.   - De ney buere purbere’n ut mee ons án te legge.  [De nieuwe buren zoeken vriendschap met ons.] Hiervan afgeleid is: - Mee dae sórt volluk kende behter nie ángeleed zen.  [Met dat soort mensen kun je beter geen banden hebben.]

- ánloaie   - aankoeken.  - Onze vádder hai de vriezer nie goehd dichtgedôn en toen moes ons moeder um ondóie umdaetie hummel was ángeloaie.  [Mijn vader had de vriezer niet goed dichtgedaan en toen moest mijn moeder die ontdooien omdat hij helemaal was aangekoekt.]   

- ánlohp   - mensen op bezoek krijgen, meestal onaangekondigd.   -Truus hai altijd ánlohp genóg; d’n hullen haerd zat vol.  [Bij Truus waren heel vaak veel mensen op bezoek; het hele huis zat vol.]

- ánlohpe   - zowel van kleur veranderen (rood aanlopen) als te voet vertrekken.   - As ge nou mee ánlópt, bende nog vur d’n donkerte thuys.  [Als je nu meteen te voet vertrekt, ben je nog voor het donker thuis.]

- ánlohpe  - duren, vergen.   - Ik wil oe best wel unne keer meehaehluppe mee dae kurwaeike, maer dae ken nog wael wa ánlohpe, want ik heb ut nou verrekkes druk.  [Ik wil je best wel een keertje meehelpen met dat klusje, maar dat kan nog wel even duren, want ik heb het nu vreselijk druk.] 

- ánmoake  - water gieten in een ouderwetse handpomp om die weer te laten ‘gehve’ (water geven).  - Onder de pomp bij de Malpiebaehrig stón un emmerke wátter um de pomp wir án te moake assie dréug stón.  [Onder de pomp bij de Malpieberg stond een emmertje water om te pomp weer te laten werken als hij droog stond.]

- ánpiehpe  - aandoen (meestal met assistentie), maar dan uitsluitend in kindertaal.  - Ja, ge magt mee nor buyte, maer ut is kaoew dus dan doen we wel efkes oew jaeske ánpiehpe!  [Ja, je mag mee naar buiten, maar het is koud dus dan moeten we wel even je jasje aandoen!] Zie 'inpiehpe'.       

- ánprizzentere  - samenvoeging van aanbieden en presenteren (contaminatie).  - Ik hai gedôcht jou un stuk vloai án te prizzentere, maer we hebbe allihnig nog maer kuukskes over!  [Ik had jou een stuk vlaai willen aanbieden, maar we hebben alleen nog maar koekjes over!]   

- ánrije   -  zowel een ongeluk krijgen als met een vervoermiddel vertrekken.   – Wij zalle'n onderhand is ánrije, want we zen al vul te lang bij öllie blehve plaekke!  [Wij zullen onderhand eens vertrekken met de auto (of een ander vervoermiddel), want wij zijn al veel te lang bij jullie blijven hangen!]

- ánroepe  - thuis gaan vragen of iemand mee komt spelen.  - As we nie genóg keinder hadde um un spelleke te speule, dan ginge we ze thuys efkes ánroepe.  [Als wij niet genoeg kinderen hadden om een spelletje te spelen, gingen we even naar hun huis om te vragen of ze mee wilden doen.]  

- ánschiehte  - aandoen, aantrekken. - Hé, nie zoh op oew zuk nor buyte want ut hi gerehgend; schiet oew slippers maer gaoew ekkus án!  [Hé, niet zo op je sokken naar buiten, want het heeft geregend; trek maar gauw je slippers even aan!]

- ánstalte  - gereed maken om te vertrekken.  - Ik was gisterenaovund verrekkes bley dae die rotjong butteds ánstalte môkte, want ik was ze vórt zù muugh as kaoew pap!  [Ik was gisteravond ontzettend blij dat die vervelende kinderen zich al vroeg gereed maakten om te vertrekken, want ik was ze onderhand kotsbeu!]

- ánstehke  - aanreiken door iets omhoog te houden.   - As gij nou op dae vlieringske gôt stôn, dan zal ik die laetjes efkes ánstehke en dan kende ze mee opruyme.  [Als jij nou op dat vlierinkje gaat staan, dan zal ik jou die latjes even naar boven aangeven en dan kun je ze gelijk opruimen.]   

- ánstoke  - aansteken.  - As dae haoewt nônnie dréug genôg is, kendet nie haendig ánstoke.  [Als dat hout nog niet droog genoeg is, kun je het niet gemakkelijk aansteken.]  Dit werkwoord wordt ook vaak gebruikt bij aanstekelijkheid van ziektes.

- ánstoke  - het opsteken van een sigaar of sigaret. Vandaar ook ‘ánstoker’.  

- ánstoker  - aansteker. 

- ántoakele   - aankleden, maar dan met de onderliggende gedachte dat het eigenlijk wel veel gedoe is voor de gelegenheid.   - Efkes wôchte nog; ik moet me urst nog ántoakele vur dae fisje. [Nog even wachten; ik moet me eerst nog aankleden voor dat feestje.]

- ántrekke  - zowel aantrekken als helemaal aankleden.  - Oh, ik wis nie dae gij um nege’n uere al op dae fisje van Jokes wowt zen! Efkes wôchte dan, want dan gôi ik mun aige’n ántrekke!  [O, ik wist niet dat jij al om negen uur op dat feestje van Joke wilde zijn! Even wachten dan, want dan ga ik me aankleden! Zie ‘öttrekke’.

- aoewbaette  - ouwehoeren.    

- *aoewers  - ouders. Dit woord is een zogenaamde hybride, een verzonnen mengeling van Brabants en Nederlands. Zie 'aoewluy'.

- aoewfiep  - ouwehoer.  – Zun aoewfiep as Atte hedde nog nóit meegemakt; hij verzinnut wor ge bijstôt!  [Zo’n ouwehoer als Ad heb je nog nooit meegemaakt; hij verzint het waar je bijstaat!]

- aoewfiepe   - ouwehoeren.

- aoewluy   - het échte Vallekeswirdse woord voor 'ouders'.   - Die aoewluy van Miene zen maehrige 50 joar getröoewd.  [De ouders van Mien zijn morgen 50 jaar getrouwd.] Zie *'aoewers'.  

- aoewoer    - ouwehoer.

- aoewverwetst   - ouderwets.

- appel   -  zowel appel als hoofd.  - As ge bij dezen boer dur de aehrepel gôt lohpe, hedde kans daettie oe vur oewe’n appel vehgt!  [Als je bij deze boer door de aardappels gaat lopen, heb je kans dat hij je tegen je hoofd slaat!]

- appelesien  - sinaasappel. 

- appelesienesap  - sinaasappelsap.

- apperensie    - opschieten, voortmaken.   - Mókt is wa apperensie, anders kómme we dahlijk nog te loat!  [Schiet eens een beetje op, anders komen we dadelijk nog te laat!] 

- ávundans  - het ononderbroken halen van negen slagen bij het kaartspel rikken. Zie 'rikke'.

- avusere    - opschieten, voortmaken.   - Allee jonge, avuseert toch is un bietje, luyie flikker. [Vooruit jongen, schiet toch eens een beetje op, ontzettende lambal.]

B. VAN BACO TOT BIJSMEHRE.    116

- baco  - Bacardi met cola.  - Ik heb bij dieje'n ober naet twih baco's, drie pilskes en un kleintje besteld, dus ut kum tùrrán!  [Ik heb bij die ober net twee Bacardi-cola, drie biertjes en een kleintje besteld, dus het komt eraan!]

- baebbel  - vrouwspersoon dat veel praat. Zie ‘baebbele’.   

- baebbele  - druk en veel praten, babbelen. Zie ‘baebbel’.

- baehrig  - zowel een berg als 'heel veel'.  - Zun Striepersgats woordeboek bij mekaar zuuhke en öttype is nondepie nun baehrig waehrik!  [Zo'n Striepersgats woordenboek bij elkaar zoeken en uittypen is potverdrie heel veel werk!]

- baei  - beide, allebei.  - Vandewehk stónner inne öt de Dommel te drinke en ik zeg: ”Dae moete nie doen, want doar zit allemol rotsooi in!” Hij zi:”Was sagen Sie?” Ik zeg: ”Mee baei hahnd drinke…!” [Afgelopen week stond een man uit de Dommel te drinken en ik zeg: ”Dat moet je niet doen, want daar zit allemaal troep in!” Hij zegt: “Was sagen Sie?” Ik zeg: “Met allebei je handen drinken…!”] 

- Baels   - zowel de benaming voor het land België als een man die daar vandaan komt.   - As ge in Baels de weg moet zuuhke, bender mee án!  [Als je in België de weg moet zoeken, dan is dat bepaald geen eenvoudige opgave!]  /  - Eddy is eigelijk nun Baels, maer hij wónt al zù lang hier daege dae niemer hört.  [Eddy is eigenlijk een Belg, maar hij woont al zo lang hier dat je dat niet meer hoort.]

- Baels  - Belgisch. Als bijvoeglijk naamwoord hoort dit bij onzijdige woorden: - un Baels vrouwke en 'ut Baels Lijntje' (de spoorlijn door Valkenswaard naar België).

- Baelske  - het verkleinwoord kan zowel voor een Belgische man als een vrouw worden gebruikt. Het is eigenlijk een liefkozende benaming en daarom noemde de Belgische kapper in Valkenswaard zijn salon dan ook 'Pierre ut Baelske'.

- baelt  - de vuilnisbelt.  - Op dees bleyke van de geminte sti dae de baelt tot vehf uere'n ope'n is, dus as we nou nog un bietje durdoen, dan hoale we ut kraek!  [Op dit papiertje van de gemeente staat dat de vuilnisbelt tot vijf uur open is, dus als we nu nog een beetje voortmaken, dan halen we het nog net!] Zie 'stort'.

- Baelze   - zowel afkomstig uit België als een vrouw die uit België komt.   - Veul van de karre die nor Handel gôn, worre getrokke dur Baelze knolle.  [Veel karren die naar Handel (bedevaartsoord) gaan, worden getrokken door Belgische werkpaarden.] /  - Volluges mehn hittie nou wir mee un Baelze afgesproke op ut internet.  [Volgens mij heeft hij nu weer met een Belgische afgesproken op internet.] 

- Baelze  - Belgische. Als bijvoeglijk naamwoord hoort deze vorm bij vrouwelijke en mannelijke woorden en het meervoud: - un Baelze kast (vr.), unnen Baelze fiets (ml.) en Baelze frieten.  

- baerrevoets  - op blote voeten.  - Bij zwembad ‘de Oase’ liepe wij altijd baerrevoets dur de spulwaei en over de hihte tegels.  [Bij zwembad ‘de Oase’ liepen wij altijd met blote voeten door de speelweide en over de hete tegels.] 

- bakkaei  - baksteen. Het meervoud is onregelmatig: bakkaeier.  - De duerste bakkaeier die ge vrueger vur d'n baoew van oew huys kont kohpe, ware handvörmkes umdae veul mense die schónner vonne.  [De duurste bakstenen die je vroeger voor de bouw van je huis kon kopen, waren handvormpjes omdat veel mensen die mooier vonden.]

- bakkus   - mond/gezicht.   - Ut wordt tehd daegge oe bakkus is dichthaoewt! [Het wordt tijd dat je je grote mond dichthoudt.] /  - Pirke stón ammel te schelle tege die manne, tóddaessem op zun bakkus pofte.  [Peter stond de hele tijd tegen die mannen te schelden, totdat ze hem op zijn gezicht sloegen.] Bakkus wordt vaak gecombineerd met werkwoorden als butse, naeie, poffe, rammele, slôn, tikke, timmere: iemand op zun bakkus….

- bakkusvol   - wijnbal.   - Vruuger krege we nun bakkusvol van onze’n opa op de kerremus.  [Vroeger kregen we een grote wijnbal van opa op de kermis.] 

- bakkuze  - schreeuwen/verbaal tekeer gaan.   - Jánnus wazzut nie ins mee zun koai punt vur zun proefwaehrik ennie stôn me toch te bakkuze tege de mister.  [Janus was het niet eens met zijn slechte cijfer voor zijn proefwerk en hij ging me toch tekeer tegen de meester.] 

- bangschijterd  - lafaard.  - Bert stón Piete’n ammel öt te dage en toennie ne keer op de grond stampte, naeide Bert ùrröt al wát hoale kon, d’n bangschijterd!  [Bert stond Piet allemaal uit te dagen en toen hij een keer op de grond stampte, zette Bert het op een lopen zo hard hij kon, de lafaard!]    

- bánjere  - een beetje doelloos rondlopen.   - Wie is dieje vent toch? Die lópt hier al d’n hullen dag zùmaer wa rond te bánjere.  [Wie is die man toch? Die loopt hier al de hele dag zomaar wat rond te lopen.]   

- baoew  - steekvlieg.   - In de zómmerdag stikt ut van de baoewe op ut zwembad.  [’s Zomers stikt het van de steekvliegen in het zwembad.]  

- bats  - zowel een schep als een kont.   - Dae vrouwke hi zun dikke bats daesse nie in dae kuypstueleke pahst!  [Die vrouw heeft zo’n dik achterwerk dat ze niet in dat kuipstoeltje past!]  Verder kan dit woord worden gecombineerd met de toevoeging ‘luyi’ om een werkschuwe vrouw te duiden.   - Die van Lemmes ziede nooit is án de poets; dae is me toch ók un luyi bats.  [Mevrouw Lemmens zie je nooit eens schoonmaken; dat is me toch ook een werkschuw mens.]

- batterey   - zowel een batterij als een kont (zie ‘bats’).

- batterey  - een grote hoeveelheid:  - Bij ons kast van d’n Ikea zat un hul batterey schruefkes in de dohs.  [Bij onze kast van Ikea zaten een hele hoop schroefjes in de doos.]

- befroemeld   - verfrommeld.   - Unnen dréuger is haendig, maer alles kumter wel onbesnut befroemeld öt.  [Een droger is gemakkelijk, maar alles komt er wel heel erg verfrommeld uit.]   

- begaenkenis   - gedoe.  - Ut was goddomme nog un hul begaenkenis om die kast van d’n Ikea in mekaar te zette.  [Het was verdikkeme nog een heel gedoe om die kast van Ikea in elkaar te zetten.]    

- begoaie   - ondeugende streken uithalen.   - De aoewluy van Janne ware weg en toen hittie ut mee zun kámmeruyi goehd begoait.  [De ouders van Jan waren weg en toen heeft hij het er met zijn vrienden flink van genomen.]

- behl  - bijl. 

- behre  - samen boven herrie maken voordat je gaat slapen. Zie 'bistrije'.

- behter  - beter, maar bij het kaartspel rikken betekent het dat je rikt met harten als troef en dat gaat boven een gewone rik. Zie 'rikke'. 

- bekaehrele    - aanhalen/lovend spreken over iemand.   - As ge doar binne komt, moete urst altijd dae joekeltje bekaehrele.  [Als je daar binnenkomt, moet je eerst altijd het hondje aanhalen.] /  - Ge moet um nie zù bekaehrele, want dan gittie gruts doen! [Je moet hem niet zo prijzen, want dat gaat hij naast zijn schoenen lopen!]

- bekant   - bijna.   - Ho is, ik hai toch bekant de klaene umgelohpe! [Verdikkeme, ik had bijna het kindje omver gelopen!] 

- bekômme  - beter, mooier worden/opfleuren.  - Dae plantje hi vul te lang ram in de zon gestôn en is hummel verdéugd, maer as gum goehd giet, zallie wel wir bekômme.  [Dat plantje heeft veel te lang pal in de zon gestaan en is helemaal verdroogd, maar als je hem goed water geeft, zal hij wel weer opfleuren.]

- beloaitôffeld  - besodemieterd, bedonderd.  - Uerst ne grohten bluts in munne woage rije en dan nou nog kômme vur traktement? Ge bent toch zeker nie hullemol beloaitôffeld?  [Eerst een grote deuk in mijn auto rijden en dan nu nog komen voor zakgeld? Je bent toch zeker niet helemaal besodemieterd?]     

- berzie   een hoop/veel. - Ze hai un hul berzie walnote gevonde.  [Zij had heel veel walnoten gevonden.]

- beschiehte   - voldoen, volstaan, genoeg zijn.   - As ge allihn ne moor kokend wátter in oe zwembad giet, dan beschiet dae nie. [Als je alleen een fluitketel kokend water in je zwembad giet, dan volstaat dat niet.]  

- besniehte    - de dupe zijn.   - As aoewluy gôn schaeie, moete de jong ut dik besniehte.  [Als ouders gaan scheiden, zijn de kinderen vaak de dupe.]

- bessem   - zowel een bezem als een collegiaal feestje omdat de baas niet aanwezig is.  - As ut bij ons op ut waehrik bessem was, trakteerde Mien op vloai!  [Als bij ons op het werk de baas niet aanwezig was, trakteerde Mien op vlaai.]

- bessemgeld  - geld dat op de vloer wordt gevonden bij het schoonmaken.  - Ik von un tientje op d'n dansvloer.  -- Haoewut maer, daes bessemgeld.  [Ik vond een tientje op de dansvloer. Hou het maar, dat is schoonmaakgeld.]

- beslag   - zowel het bakmengsel als een beroerte.   - Onze slachter lópt vórt un bietje gedukkelijk, umdaettie vurrige mônd un beslag hi gehad.  [Onze slager loopt voortaan een beetje moeilijk, omdat hij vorige maand een beroerte heeft gehad.] 

- bestuyte   - prijzen/ loven.   - As wij op school iets goehd gedôn han, dan dee de juffrouw ons bestuyte mee un poezieplôtje.  [Als wij op school iets goed hadden gedaan, prees de juffrouw ons met een poezieplaatje.]

- beteye  - afkoelen na boos te zijn geweest.  - Annie was verrekkes koad op Johnne en dus lietie ze maer efkes beteye.  [Annie was ontzettend boos op John en dus liet hij haar maar even afkoelen.] 

- béum  - zowel het meervoud van boom als een -eigenlijk overbodige- aanvulling op de boomsoort.   - As ge zaehluf pôlling of mukreel gôt réuke, dan ist behter van beukebéum as van bevobbeld aeikebéum of baerrikebéum.  [Als je zelf paling of makreel gaat roken, dan is het beter van beuken dan van bijvoorbeeld eiken of berken.] 

- beurs   - portemonnee.   - Goddomme, stonnik doar in d’n Aldi en hai ik mun beurs nie bij.  [Potverdorie, stond ik daar in de Aldi en had ik mijn portemonnee niet bij me.] 

- bevattelijk  - vatbaar.  - As ge al nie veul bij te zette het, bende ók bevattelijker um corona te krehge.  [Als je al niet veel bij te zetten hebt, ben je ook vatbaarder om corona te krijgen.]

- bevóbbeld  - bijvoorbeeld.  - Op dees site, bevóbbeld, kende lehze hoege Vallekeswirds kent schrehve kraek zùwas gut zegt.  [Op deze site, bijvoorbeeld, kun je lezen hoe je Valkenswaards kunt schrijven precies zoals je het zegt.]

- bewoarschool  - kleuterschool. Langzaamaan in onbruik geraakt.    

- bezwaei   - een log, groot voorwerp/sta-in-de-weg.   - Zun grohte kast is toch wel un hul bezwaei in zun klaehn kámmerke.  [Zo’n grote kast is eigenlijk veel te groot en log voor zo'n klein kamertje.]

- bezijes  - aan de zijkant(en).  - Ge moeter bezijes wel efkes iets tegenán zette, anders flikkert dae tórentje blökskes zoh um!  [Je moet er aan de zijkant wel even iets tegenaan zetten, anders valt dat torentje blokjes opeens om!]

- bidde  - bidden. In tegenstelling tot het Nederlands, waar dit werkwoord onregelmatig is (bidden - bad/baden - gebeden), hebben wij de regelmatige vormen bidde - bidde - gebid.

- bidprentje  - gedachtenisprentje dat wordt uitgereikt aan het einde van een afscheidsdienst. Deze benaming is inmiddels aan het verdwijnen, omdat de oude openingszin 'bid voor de ziel van...' niet meer wordt gebruikt. Zie 'dódsprentje'.

- biemihske   - koolmees.

- *bierke  - recente verbrabantsing van het Nederlands 'biertje'. In tegenstelling tot 'pils', heeft 'bier' in ons dialect geen verkleinwoord. Je kunt dus wel 'twih pils' of 'twih pilskes' bestellen, maar uitsluitend 'twih bier'. [Zie ook 'pötje'.] De uitspraak van de -ie is als in 'zie', niet 'bier'.

- bietje  - beetje. Raadseltje hierbij is: 'ut is rooi en ut is nie veul?' -- Un bietje!

- bille   - niet de bips zoals in het Nederlands, maar de dijen.  - Marij hi toch vuls te dikke bille um zun kort rökske te droage.  [Marijke heeft toch veel te dikke dijen om zo’n kort rokje te dragen.]

- binnegoehd  - de versneden tabak die wordt gebruikt om de eigenlijke sigaar te maken en daar omheen kwam “ut umblad”, het omblad. Onzen opa zei altijd dat je de kwaliteit van ‘ut binnegoehd’ kon testen door de uitgeblazen rook voorzichtig terug te wapperen naar je neus. Daarna kwam het natuurlijk aan op kennis van de verschillende soorten tabak. Zie ‘dek’.

- bisterey  - deugnieterij.   - Belleke trekke en meide soppe, hurde bij de bisterey van vrueger.  [Belletje trekken en meisjes onder water duwen, hoorde bij de deugnieterij van vroeger.]

- bistrije  - samen boven herrie maken voordat je gaat slapen. Zie 'behre'.

- blehre  - hard roepen.  - Vrueger moeste in de disco mekaar in oew órre blehre, want anders verstonder hummel niks van!  [Vroeger moest je bij elkaar hard in je oren roepen in de disco, anders verstond je er helemaal niets van!]

- blek  - blik, in de combinatie 'handvehger en blek' [handveger en blik]. Conservenblikken e.d. heten in ons dialect ook 'blik'.    

- bleu   - verlegen.  - Dieje klaene ken hul bleu doen, maer ut is un vaehreke. [Dat kindje kan heel verlegen doen, maar het is een echte deugniet.]   

- bleuband    - Blueband, het botermerk.   - We hebbe gin boter mir; gôdde gij maer is efkes twih paekskes bleuband hoale.  [We hebben geen boter meer; ga jij maar eens even twee pakjes Blueband halen.]  

- bliehk    - een nieuwsgierige vrouw, die alles al glurend op een ziekelijke manier wil bijhouden.       - Ons ney buervrouw wit alles van hul de buert, maer ut is dan ók un echte bliehk!  [Onze nieuwe buurvrouw weet alles van de hele buurt, maar het is dan ook echt een nieuwsgierig Aagje.]  

- blihske  - het harde omhulsel waarin jonge blaadjes worden beschut voordat zij uitlopen.  - Ast flink hai gewaeid, lag int vurjoar hul de stroat bezaeid mee die vuyl bruyn blihskes van die beukebéum van de geminte.  [Als het flink had gewaaid in de lente, lag de hele straat bezaaid met die vieze bruine schutblaadjes van de beuken van de gemeente.]

- bloak  - dikke rook, walm.  - As ge vrueger in de bosse un taerrepetehnmenneke ánstókte, kwam doar zunne stinkende, zwarten bloak af.  [Als je vroeger in de bossen een harsbolletje van dennenbomen aanstak, kwam daar zo’n stinkende, zwarte walm vanaf.]            

- bloas   - bobbel.   - As ge nie tegoei behangt, kredde bloaze onder ut pupier. [Als je niet goed behangt, krijg je bobbels onder het papier.]  Ook zeer bekend in Valkenswaard is -de Lindsen Bloas-, de kerk van Leende met een opvallende bolling in de torenspits.

- bloaze   - opscheppen/jezelf groot voordoen.   - Gistere op ut fisje zattie me toch te bloaze over zunne Mercedes.  [Gisteren op het feestje zat hij flink op te scheppen over zijn Mercedes.] /  - Ge hoeft nie zù te bloaze, jonge; gij werrikt ók maer gewohn bij de Brabantia!  [Je hoeft je niet zo groot voor te doen, jongen; je werkt ook maar gewoon bij Brabantia!]

- bloeie  - zowel bloeien als bloeden.   - Nolda hai mee ut aehrepel schelle in zunne vinger gesneje en hij bloeide as un vaehreke.  [Nolda had bij het aardappelen schillen in haar vinger gesneden en ze bloedde als een varken.]   

- bloembille   - witgevlekte bovenbenen. 'Billen' is het Brabantse woord voor 'dijen' (dat dus ook niet bestaat) en wat in het Nederlands onder 'billen' wordt verstaan, heet gewoon 'kont'.  

- bloemekont   - iemand met groene vingers.  - Ons moeder was un echte bloemekont; altijd án ut wuttere mee de bluemkes en de plaentjes in durren tuyn. [Mijn moeder had echt groene vingers; altijd bezig met de bloemetjes en plantjes in haar tuin.]

- blök   - klompen.   - Dur zenner nog steeds die mee nor Handel lohpe op de blök.  [Er zijn nog steeds mensen die mee naar Handel lopen op klompen.] 

- blöoew  - blauw. De mannelijke vorm is 'blöwe': - Dieje schórstihnvehger van gistere hai nun blöwe leer; daes wirres wa anders, hè?  [Die schoorsteenveger van gisteren had een blauwe ladder; dat is weer eens iets anders, hè?]

- blöwe  - zeer denigrerende benaming voor iemand van Indonesische afkomst. Zelfs in 'Pipo de Clown' werd in de jaren zestig zonder enige schroom het liedje 'rare, rare poepchinees' voor de kijkbuiskinderen gezongen! Destijds waren de discriminatie-tenen nog niet zo lang als nu... 

- bluts   - ronde deuk.   - Noa die hoagelbuy van 2016 hai ik ammel blutse in munne'n auto. [Na die hagelbui van 2016 had ik allemaal ronde deuken in mijn auto.]

- bluuhke  - lief klein kind, doorgaans familie.  - Hier hedde wá geld; lôt die bluuhkes dalijk maer un por kirres in de mallemeule as gullie  op de kerremus bent.  [Hier heb je wat geld; laat die lieve kindjes zo meteen maar een paar keer in de mallemolen gaan als jullie op de kermis zijn.]     

- bluyske   - blaartje.   - Mieke hai ammel bluyskes op zun lip van de zon. [Mieke had allemaal blaartjes op haar lip van de zon.]   

- boaie   - op je gemak lopen/met grote passen lopen.  - Ik hai um al drie kirre geroepe en, ja hurre, dur kwammie án geboaid.  [Ik had hem al drie keer geroepen en, ja hoor, daar kwam hij op zijn gemak aanlopen] / -As ge unne galajurk droagt, moete nie zù boaie!  [Als je een galajurk draagt, moet je niet zulke grote passen nemen!]   

- boebel   - hoofd, kop (zie ook ‘boebus’).   - Driekske viel en kwam raehcht mee zunnen boebel tege de tôffel.  [Driekske viel en precies met zijn hoofd tegen de tafel.]   

- boebus   - hoofd, kop (zie ook ‘boebel’).   - As ge nie gaoew ophaoewt, zallik oe is vur oewen boebus tikke!  [Als je niet snel ophoudt, sla ik je tegen je hoofd!]

- boerekalluf  - [uitspraak -oe als in 'hoe'] niet al te snuggere jongen/man.  - As ge d'n tak gôt afzoage wor ge oewe leer tegenán het stôn, bende tô wel echt un boerekalluf!  [Als je de tak gaat afzagen waar je je ladder tegenaan hebt staan, ben je toch echt niet al te snugger!]

- boereklippel  - [uitspraak -oe als in 'hoe'] lompe, onbehouwen jongen/man. 

- boerevaehreke   - [uitspraak -oe- als in ‘hoe’] onbeschofte jongen/man.   - As ge klaehn jong zunne’n ijsco afvat, bende toch wel echt un boerevaehreke!  [Als je kinderen hun ijsje afpakt, ben je toch wel echt onbeschoft!]  

- bohgerd  - boomgaard.  - In veul bohgerds stonne vrueger béum mee steraeppelkes durán.  [In veel boomgaarden stonden vroeger bomen met sterappeltjes eraan.]

- bóium  - bodem.

- bol - zowel een bol als een bal. Iedere bal is in ons dialect een ‘bol’, behalve als het om testikels gaat.  - Peer schupte d’n bol raehcht in de balle van de keeper van ut urste van Zoerik!  [Peter schopte de bal recht in het klokkenspel van de keeper van het eerste elftal van Soerendonk!] 

- bolstierig    - tegendraads, maar dan met als enige reden om tegendraads te zijn.  - As dieje klaenne zun zinneke nie kri, wortie altijd bolstierig.  [Als dat kindje zijn zin niet krijgt, wordt hij altijd tegendraads.] De -ie wordt uitgesproken als in 'zie'.  

- böltje    - zakje. Het verkleinwoord van ‘buyl’.   - Tegewórrig kredde friet in un plestiek baekske, maer vrueger zat ut in un pupiere böltje.  [Tegenwoordig krijg je patatjes in een plastic bakje, maar vroeger zat het in een papieren zakje.] 

- bónsoep  - bonensoep.

- börrigemister  - burgemeester.

- borsele   - zowel borstelen als vechten.   - As wij vrueger op stap ginge, wier ur bij de Kelders mee en dan goehd geborseld.  [Als wij vroeger op stap gingen, werd er bij café de Kelders af en toe flink gevochten.]

- bótteram  - boterham.

- braeie  - breien. In het Nederlands is dit werkwoord regelmatig (breien - breide - gebreid), maar ons dialect kent een klinkerwisseling: braeie - bree - gebreje. 

- bras   - materiaal, karwei of werk dat niet bepaald vakkundig is.  - As ge goeiekohp getög kópt, is ut mistentehds bras.  [Als je goedkope spullen koopt, is het meestal niet erg goed.] / - We hebbe pas un ney dakgoot, maer ut is bras, want hij laekt nou al.  [We hebben pas een nieuwe dakgoot, maar het werk is ondeugdelijk gedaan, want hij lekt nu al.]

- braskloht   - iemand die zijn werk of karwei niet erg vakkundig doet.  - As ge oewen does lôt tegele, moete dae nie dur unnen braskloht loate doen.  [Als je je douche laat betegelen, moet je dat niet door een onkundig ‘mannetje’ laten doen.] 

- braspartey  - rommeltje, rotzooi.  - De oudste zo wellis sjukladebolle moake vur munne verjoardag en hul de keuke was ihn grohte braspartey!  [De oudste dochter zou weleens moorkoppen maken voor mijn verjaardag en heel de keuken was één grote rotzooi!] 

- brasse   - morsen/slecht werk leveren.   - Zit toch is nie zù te brasse mee oewe sjuklademellik!  [Mors toch eens niet zo met je chocolademelk!] 

- brasse  - slecht werk leveren.  - As oe gas moet worre ángeslote, moete doar nie zaehluf mee gon ligge te brasse.  [Als je gas moet worden aangesloten, moet je dat niet zelf op een amateuristische manier doen.]

- breje   - brede, gespierde man/ jongen.   - Diejen oudste van Harries traint vórt veul en ut is ne verrekten breje geworre.  [De oudste (zoon) van Harrie traint voortaan veel en het is een ontzettend gespierde jongen geworden.] 

- brembezies  - bramen. Een benaming die snel in onbruik aan het raken is.   

- broai  - bips/achterwerk. Meestal in combinatie met ‘dik’; un dikke broai. (Zie bats, batterey.)

- brok  - de gangbare benaming van de bekende vierkante, roze-gele schuimblokken.  - As we op de Oase ware, kochte we dik nun brok bij ut snoeptentje van Rasjes, die ók nog ut Vivowinkeltje in de Zandbaehrigstroat hadde.  [Als we op zwembad de Oase waren, kochten we vaak een schuimblok bij het snoepwinkeltje van de familie Ras, die ook nog het Vivowinkeltje in de Zandbergstraat hadden.]  

- bromóllie  - petroleum.  - Aend joare fijftig hadde ze op veul plakke’n ahchteraf licht van lampe die ze stókte mee bromóllie.  [Eind jaren vijftig hadden ze op veel afgelegen plekken licht van lampen die werden gestookt met petroleum.] Eigenlijk was het 'bronolie', olie uit een bron, dus aardolie.     

- brulle  - huilen.  - Wa hedde nou toch wir tege'n ons Grardje gezeed? Ze li bove te brulle as un klaehn jong.  [Wat heb je nu weer tegen Grardje (familie) gezegd? Ze ligt boven te huilen als een klein kind.]

- bruyn  - bruin. De mannelijke vorm is 'brönne': - Dieje mens van Marja's is tô nun brönne; assie ekkus in de zon hi gelege, issie al hummel verkleurd.  [Die man van Marja heeft toch een bruine huid; als hij maar eventjes in de zon heeft gelegen, is hij al helemaal verkleurd.] Bekend gezegde in dezen is: - dae ken d'n brönne nie trekke' voor als je iets niet (uit je bruine portemonnee) kunt betalen.

- buert  - gespreksstof, het gesprek zelf.  - Azzik maer innigsins ken, goi ik op un fisje alzùlehve naeffe Eddies zitte, want die  goeien buert en nie van dae flöoew gezihver!  [Als ik maar enigszins kan, ga ik op een feestje altijd naast Eddie zitten, want die heeft leuke gespreksstof en niet van dat flauwe gemekker!]  

- buerte  - gezellig praten, keuvelen.  - De die van hiernaeffe kumt geregeld efkes buerte en un baekske koffie drinke.  [De buurvrouw komt regelmatig even wat keuvelen en een kopje koffie drinken.]       

- bukkum    - gerookte haring, bokking.

- bulling  - bloedworst.  - Mag ik un por ons bulling, slachter? Dae vent munne mens lekker mee aeppelkes.  [Mag ik een paar ons bloedworst, slager? Dat vindt mijn man lekker met appeltjes.]

- bult  - buil.  - Fonske viel mee zunne kop tege de tôffel en hij hai nun bult zù groht as un aei en zun ohge hummel blöoew.  [Fons viel met zijn hoofd tegen de tafel en hij had een buil zo groot als een ei en zijn ogen helemaal blauw.]  

- bult   - (heel) veel.   - Un aeige huys kohpe, kost vórt nun bult geld.  [Een eigen huis kopen, kost tegenwoordig heel veel geld.]

- burrie  - steundrager en handvat van een kruiwagen.  - De burries van de kreuge ware vórt zù rot as stront en ze brake mee af toen Tóntje dae zwoar geval opviet.  [De dragers van de kruiwagen waren inmiddels helemaal vergaan en ze braken meteen af toen Toontje dat zware geval oppakte.]   

- bussel   - bos/grote hoeveelheid bij elkaar gevoegde kleine voorwerpen.   -Zoh, gij het ne flinken bussel sleutels.  [Zo, jij hebt een flinke sleutelbos.] /  - Hij hai ut kaoew, dus hij flikkerde nun hullen bussel strói op ut vuur.  [Hij had het koud, dus hij gooide een grote bos stro op het vuur.] Van weelderig geschapen vrouwen wordt ook wel gezegd dat ze ‘unne flinken bussel hout vur de deur hebbe’.

- but  - sperma.

- bùteds  - op tijd, tijdig.   - Ik dôcht daettie mee zunnen drone tege de schórstihn zow knalle, maer hij stuurde bùteds un bietje bij.  [Ik dacht dat hij met zijn drone tegen de schoorsteen aan zou knallen, maar hij stuurde op tijd een beetje bij.]      

- buts  - grote hoeveelheid.  - Int noajoar moete wij altijd unnen buts blaar opruyme die ammel van die gemintebéum waeie.  [In het najaar moeten wij altijd heel veel bladeren opruimen die van de bomen van de gemeente waaien.]  

- butse    - stuiteren/slaan.   - As ge diejen bol oppompt, butst ie vul behter. [Als je die bal oppompt, stuitert hij veel beter.]  Een bekend spelletje van vroeger was ‘stoepraendje butse’, waarbij de spelers aan weerszijden van de straat stonden en probeerden de bal tegen de stoeprand terug te laten stuiteren. /  - Sommige mense hebbe zun misselijke bakkus, daegge ze mee vur zunne ketel zoot wille butse. [Sommige mensen hebben zo'n misselijke uitdrukking op hun gezicht, dat je hen gelijk een klap zou willen geven.]

- butsbölleke  - stuiterballetje. Felgekleurd rubberballetje dat eind jaren zestig/begin jaren zeventig erg populair speelgoed was.

- butteds  - op tijd/tijdig.  - As ge nog kôrtjes wilt bestelle vur ut concert van 'Ôrrige Johan en de Sibbedihskes' moeter wel butteds bij zen, want ut is maer un klaehn zôltjen, hurre!  [Als je nog kaartjes wilt bestellen voor het concert van 'Eigenaardige Johan en de Sullige Dames' moet je er wel op tijd bij zijn, want het is maar een klein zaaltje, hoor!]  

- buut   - zowel het aftikpunt bij verstoppertje als de voordracht van een ‘tonproater’.   - Onze vádder lachte zun aeige hummel kuppot as Jantje Wehne zunnen buut dee as Janus Bloemers van de geminte.  [Mijn vader moest altijd heel hard lachen als Jan Wijnen (tonproater uit Valkenswaard) zijn voordracht deed als Janus Bloemers van de gemeente.]

- buyl   - draagtas van plastic of papier.   - As ge in de winkel unne plestieken buyl wilt, moeter vórt vur betoale.  [Als je in de winkel een plastic draagtas wilt, moet je er voortaan voor betalen.]

- buytendörps   - taal van buiten het dorp.  - Vrueger konde d’n import in Vallekeswird dur haendig zat öthoale; die prôtte’n allemol buytendörps.   [Vroeger kon je de import in Valkenswaard snel herkennen; ze spraken allemaal een taal die geen Valkenswaards dialect was.]

- bijbrenge  - zowel bijbrengen als aandragen.  - Tis nutuerlijk wel schón as ge hul d'n dag van alles bijgebrocht kret, maer volleges mehn ist niemer zù errig mee de pehn in oew pótje'n, ánsteller!  [Het is natuurlijk wel fijn als ze je de hele dag van alles aandragen, maar volgens mij is het niet meer zo erg met de pijn in je voet, aansteller!]

- bijin  - bij elkaar.  - As gij nou uerst al die bloar is bijin schaart, dan ken ik turnoa ut gras maeie, want anders zit diejen bak van ut maeimusjien vuls te vlug vol.  [Als jij nou eerst al die bladeren bij elkaar harkt, dan kan ik daarna het gras maaien, want anders zit die bak van de maaimachine veel te vlug vol.]

- bijsmehre  - de waarheid eens goed vertellen.  - Zegt dan maer daettie efkes mee mehn kumt buurte mee zun grohte bakkus, dan zal ik um wel is wa bijsmehre!  [Zeg maar dat hij even met mij komt praten met zijn grote mond, dan zal ik hem weleens goed de waarheid vertellen.]

C. Het overgrote deel van woorden met -c zijn opgenomen bij hun klank, de -k. 1

- Campinaneger  - bij wijze van grap gezegd tegen mensen die wel heel erg wit zijn. De verwijzing was uiteraard naar de zuivelfabriek met die naam, die destijds slechts regionale bekendheid genoot. In de hoogtijdagen van ons dialect was er geen enkele reden om het n-woord niet te zeggen, want de mensen die zich daaraan zouden kunnen storen, woonden allemaal ver weg van Vallekeswird.

D.   VAN *DA TOT DWAERSKLIPPEL     54

- *da  - dat. Een monstertje dat de laatste jaren in het Vallekeswirds helaas steeds vaker wordt gebruikt. Het juiste aanwijzende voornaamwoord in ons dialect is in voorkomend geval uitsluitend 'dae'. Onder invloed van het Nederlands echter, heeft 'dae' in eerste instantie plaats gemaakt voor 'dat', maar omdat sprekers van onze streektaal weten dat de eind -t vaak wegvalt, hebben ze daar maar 'da' van gemaakt als een soort nepdialect. *'Da maeske' kan dus absoluut niet, maar 'dae maeske' daarentegen is perfect Striepersgats! Eenzelfde wrochtsel is het woordje *'di'; zie daar.

- dabbe  - krabben.  - Zo wonzen hond vlóie hebbe'n of zoh? Hij zit de lesten tehd toch zù vernakend te dabbe.  [Zou onze hond vlooien hebben of zo? Hij zit zich de laatste tijd zo te krabben.]

- daebberke   - klein van postuur, voornamelijk van vrouwen.   - Nou ist un lahng, maer in de brugklas was Lenie nog maer un klehn daebberke.  [Nu is ze lang, maar in de brugklas was Lenie nog maar een klein meisje.] Vaak wordt ook de uitdrukking ‘unne klaenen daebber’ gebruikt.

- daempig   - kortademig.   - Toon rókt te veul sigare; hij is vórt zù daempig. [Toon rookt te veel sigaren; hij is tegenwoordig zo kortademig.

- daer!   - gezegd wanneer bewijs wordt geleverd bij twijfel en bij een (meestal lijfelijke) straf.  - Hij geléufde nie dae onze Loek kon zwemme, dus ik viet zun zwemdiploma en ik zee: ”Daer!”  [Hij geloofde niet dat Loek (familie) kon zwemmen, dus ik pakte zijn zwemdiploma en zei: “Zie je nou wel!”]  / - De jong ware d’n hullen tehd ánt janke tot ons moeder dur inne naetste en zee: “Daer!”  [De kinderen waren de hele tijd aan het huilen tot moeder er eentje met de vlakke hand sloeg en zei: “Dat zal je leren!”]     

- dahlijk   - dadelijk, maar dan alleen in de betekenis van over een poosje en  niet onmiddellijk, zoals in het Nederlands.   - Ja jonge, efkes wochten hè; ge bent dahlijk án de beurt. [Ja jongen, even geduld, hè; je bent over een poosje aan de beurt.]

- dek  - het aromatische tabaksblad waarin de eigenlijke sigaar (ut binnegoehd mee umblad) werd gewikkeld. Dit werd “d’n dek” genoemd en de kwaliteit daarvan kon je volgens onzen opa vaststellen door de rokende sigaar onder je neus te houden en er langzaam mee heen en weer te gaan. Als het binnengoed was voorzien van het omblad, werd de sigaar in wording een ‘pop’ genoemd. Zie daar.

- dennendol   - dennenappel. Het verkleinwoord, dennedölleke, verliest de tussen -n in de uitspraak.

- *di  - dit. Het juiste aanwijzende voornaamwoord in ons dialect is in voorkomend geval uitsluitend 'dees'. Dus 'dees maeske' in plaats van *'di' maeske'. Zie *'da'.

- (de) die  - die vrouw, meisje. Leuk zinnetje in het Vallekeswirds is hier: - dae de die dae dee. [Dat zij dat deed.] Het kan ook gaan over de vrouw des huizes van een gezin, waarbij ons dialect in dat geval gebruik maakt van het woordje 'van' plus de familienaam: - de die van Schrehvers = mevrouw Schrijvers.

- (d'n) dieje  - die man, jongen.  - D'n dieje moete in de goate haoewe, want dae is unne klótvehger!  [Die man/jongen moet je in de gaten houden, want dat is een klootzak!] Het kan ook gaan over de man des huizes van een gezin, waarbij ons dialect in dat geval gebruik maakt van het woordje 'van' plus de familienaam: - d'n dieje van Dôms = meneer Daams.

- dil  - een aantal.  - We hadde eigelijk gedocht dae we dur dees kaoew vurjoar mee de putunnekes zón blehve zitte, maer we hebbe'n ur toch al un hul dil verkocht.  [We hadden eigenlijk gedacht dat we door dit koude voorjaar de primula's niet kwijt zouden raken, maar we hebben er toch al een groot aantal verkocht.] 

- dil  - gedeelte.  - D'n buerman zee daettie de schans tusse hum en ons wel zow schildere, maer hij was un hul dil vergehte te doen.  [De buurman zei dat hij de schutting tussen hem en ons wel zou schilderen, maar hij had een heel gedeelte vergeten te doen.] 

- dik   - zowel gezet als dikwijls/vaak.   - Ik ziejum dik in de friettent haehlepe. [Ik zie hem vaak in de snackbar helpen.]

- dikköpke   - kikkervisje. 

- d'n  - de. Een van de bekendste tools om iets Brabants te doen lijken, is het Nederlandse -de- te vervangen door -d'n-. Echter, dit lidwoord mag uitsluitend worden gebruikt bij mannelijke woorden, en dan nog slechts degene die beginnen met een klinker of -h, -t, -b en -d: de vent, maar d'n heer / de graaf, maar d'n baron. Veel jeugdige Brabanders missen het ontwikkelde taalgevoel om intuïtief te weten wat wel en niet kan en produceren "artilect" (artificieel dialect) als 'd'n bloem' of 'd'n boerderey', die echter beide vrouwelijk zijn. Bekend Brabants mopje is dat wanneer atlete Nelli Cooman zou trouwen met zanger Rob de Nijs, haar trouwnaam Nelli de Nijscoman zou zijn. Zie 'unne'.

- doag  - dagen. De drie dagen van de week die in het Vallekeswirds afwijken van het Nederlands zijn: môndag, deinsdag en zôtterdag. Net als in onze standaardtaal heeft het verouderde woordje 'des' -thans verkort tot -'s - ervoor gezorgd dat de -v en de -z worden uitgesproken als -f en -s: frijdags, sôtterdags en sondags.

- doags  - de dag vóór.  - Nondepie, hebbe we naet kortelette en zoh in huys gehold vur d'n barbecue, zegge ze doags van tevurre'n af!  [Verdorie, hebben we net koteletten en zo in huis gehaald voor de barbecue, zeggen ze één dag van tevoren af!] 

- doarnaeffe  - daarnaast.  - Kekt maer is in de graas wor die kraetjes stôn; misschien is doarnaeffe nog wel wa plak vur die lege flaesse.  [Kijk maar eens in de garage waar die kratjes staan; misschien is daarnaast nog wel wat plaats voor die lege flessen.] Zie 'durnaeffes' en 'hiernaeffe'.

- dódsprentje  - gedachtenisprentje dat aan het eind van een uitvaart wordt uitgereikt. Zie 'bidprentje'.  

- doerak   - vlegel, deugniet. (Zie vaehreke.)

- dohs   - een sullige, naïeve vrouw. Vergelijkbaar met het Nederlandse ‘muts’, dat ook alleen voor vrouwen wordt gebruikt.   - As ge gewohn verget oewe klaenne op te hoale van school, bende toch un echte dohs.  [Als je gewoon vergeet je kindje op te halen van school, ben je toch een echte muts.] Vaak wordt ook het verkleinwoord ‘déuske’ gebruikt, dat een beetje minder beladen overkomt. (Zie ook ‘druyf’).

- dokter Oetker  - hét bekende puddingmerk, dat vroeger gewoon volgens de Nederlandse regels werd uitgesproken.  - Godsamme jonge, as aoewhoere pudding was, dan waarde gij dokter Oetker!  [Potverdorie jongen, als ouwehoeren pudding was, dan was jij dokter Oetker!]

- dokus   - de mannelijke tegenhanger van ‘dohs’.   - As ge diesel tankt mee ne buzienewoage, bende wel nun echten dokus!  [Als je diesel tankt met een benzine-auto, ben je wel een slome!]

- (nun) dolle  - een halve gare.   - D’n dieje van Van Delft is me toch ók nun dolle; gittie moteróllie kohpe en dan giettie ut durover henne in de plak van durin!  [Meneer Van Delft is me toch ook een halve gare; gaat hij motorolie kopen en dan giet hij dat erover heen in plaats van erin!]   

- Donal Duuk   - zowel Donald zelf als het weekblad ['d'n Donal Duuk lehze'].

- (d'n) donkere/donkerte  - het donker.  - Ons moeder zee altijd dae we nor huys moeze kômme as de lantehres ánginge, want dan ware we vur d'n donkere binne.  [Mijn moeder zei altijd dat we naar huis moesten komen als de straatlampen aangingen, want dan waren we voor het donker binnen.]

- döbbeltje  - dubbeltje.

- dol  - duizelig.  - Wàtter mee Harries án de hand was, wete ze nog steeds nie, maer hij moes mee en dan efkes gôn ligge'n umdaettie verrekkes dol wier.  [Wat er met Harrie aan de hand was, weten ze nog steeds niet, maar hij moest af en toe even gaan liggen omdat hij ontzettend duizelig werd.]

- (d'n) donkerte/donkere.  - As wij vrueger buyte spulde'n en de lantaehrepoale ginge'ne án, dan wast gedôn want we moeze vur d'n donkerte thuis zen.  [Als wij vroeger buiten speelden en de lantaarnpalen gingen aan, dan was het uit met de pret want wij moesten voor het donker thuis zijn.]

- dörrepel   - drempel, dorpel.

- dórre/dórrus  - doorn(en), stekel(s).  - As ge dae buske rohze gôt snoeie, moete wel goehd ötkehke vur die grohte dórrus, want die zen godvernakus schaehrup! [Als je die rozenstruik gaat snoeien, moet je wel goed uitkijken voor die grote doorns, want die zijn ontzettend scherp!]

- dôrte  - daar.  Maehr jonge toch, as ge nog hummel tot dôrte moet, dan kende behter uerst nog wá bùziene in oew brommerke doen!  [Maar jongen toch, als je nog helemaal tot daar moet, dan kun je beter eerst nog wat benzine in je brommertje doen!] Zie 'hierte'.

- drabbik   - viezigheid, smurrie.   - Wij boaide vrueger dur d’n drabbik in de Schôpsloht um kikkers te vange.  [Wij liepen vroeger door de smurrie in de Schaapsloop om kikkers te vangen.]

- draeikont  - beweeglijk iemand, die niet stil kan zitten.  

- draek  - modder.

- dréuge  - saai en weinig enerverend iemand, droogstoppel.  - D'n dieje van Waehne is me tônnen dréuge; die hoef nônnie te lache al ziete ne stront tege de muur umhóg kruype.  [Meneer Wijnen is me toch een droogstoppel; die hoeft nog niet te lachen al zou hij een poep tegen de muur omhoog zien kruipen.]

- dréugkloht  - andere benaming voor een 'dréuge'.

- d'n droad  - de waslijn.  - Bij zoma hinge altijd van die grohte fuyke án d'n droad mee houtere pinne.  [Bij mijn grootmoeder hingen altijd grote onderbroeken aan de waslijn met houten wasknijpers.]

- dröppe  - druppelen.   - We kenne behter efkes wá schuyle under die béum doar, want ik vuul daet begint te dröppe!  [We kunnen beter even schuilen onder die bomen daar, want ik voel dat het begint te druppelen!]   

- drugt  - droogte.  - Mee de drugt van de zómmer van 1976 lag de Schôpsloht dréug en hebbe ze mee un groafmusjien un eilandje int midde gemôkt.  [Tijdens de droogte in de zomer van 1976 lag de Schaapsloop droog en hebben ze met een graafmachine een eilandje in het midden gemaakt.] 

- druyf   - zowel het fruit als een wat sullige vrouw/meisje, dus ongeveer dezelfde betekenis als ‘dohs’.  - Dus wa due die ney verpleegster, de druyf: ze holt van hul de afdeling de gebitte van de patiënte'n op en góit ze in innen bak um ze zuyver te moake!  [Dus wat doet die nieuwe verpleegster, het stuk onbenul: ze haalt de gebitten op van de patiënten van de hele afdeling en gooit die in één bak om ze schoon te maken!]

- durdoen  - doorwerken, voortmaken.  - As gij die stulekes efkes öt de weeg zet, dan ken ik haendig durdoen mee stofzuygere.  [Als jij die stoeltjes even uit de weg zet, dan kan ik gemakkelijk voortmaken met stofzuigen.]

- durdoen  - uitsluitend op Oudjaarsavond: na twaalf uur nog opblijven en feesten.  - Ons buere, Tinus en Mien, deeje nóit dur; dae was efkes un haendje gehve en kusse noa twaluf uere en dan hiele zùt vur gezien.  [Onze buren, Tinus en Mien, bleven na middernacht nooit op; het was even een handje geven en kussen na twaalven en dan hielden ze het voor gezien.] 

- durdrehve  - halsstarrig volhouden.  - Dieje klaenne jankt naet zu lang tottie zun zinneke ken durdrehve.  [Dat kindje huilt halsstarrig net zo lang tot hij zijn zinnetje krijgt.]

- durhaoewe  - zeker niet laten gaan.  - As ge kammeruyi het die ur ók vur oew zen as ut nie zù goehd mee oew gi, dan zen de mense die ge dur moet haoewe!  [Als je vrienden hebt die er ook voor je zijn als het niet zo goed met je gaat, dan zijn dat de mensen die je zeker niet moet laten gaan!]

- durkleppe - iets doorvertellen, maar dan tot onvrede van de spreker.  - Wij wowe zaehluf tege’n onze vádder en ons moeder vertelle dae we gôn tröoewe, maer mun bruuhr higget al gaoew durgeklept!  [Wij wilden zelf tegen mijn vader en moeder vertellen dat we gaan trouwen, maar mijn broer heeft het al gauw doorverteld!]   

- durnaeffe  - ernaast.  - "Ut gewehr is krom", zegge de miste bij de schiettent op de kerremus asse durnaeffe schiehte!  ["Het geweer is krom", zeggen de meesten bij de schiettent op de kermis als ze ernaast schieten.]

- durslôn  - snel wassen met de hand.  - Die twih snotlappe zal ik dahlijk nog wel efkes un por kirre durslôn; dur goi ik ut musjien nie vur ánzette'n, hurre!  [Die twee zakdoekjes zal ik dadelijk nog wel even een paar keer met de hand extra wassen; daarvoor ga ik de machine niet aanzetten!]

- dutselaehgtig   - niet al te snugger, gelaten naïef.   - Anna kumt op vrimde wa dutselaehgtig over, maer ze hi wel de broek án.  [Anna komt op vreemden over als nogal naïef, maar ze is wel de baas in huis.]   

- dutsel(ke)   - niet al te snuggere, naïeve vrouw.

- duvelke  - deugnietje. Meestal liefkozend gebruikt voor een kindje of een huisdier waar pit in zit.  - Dae ney joekeltje van Ida’s is me godverdomme un duvelke, jonge! Hij kröpter nie in as ge hard tege’n um bakkust…  [Dat nieuwe hondje van Ida is me toch een deugnietje, jongen! Hij deinst niet terug als je hard tegen hem roept…]     

- dwaers   - tegendraads, eigenzinnig.  - Piet due altijd dwaers; as gij zegt dae ut zwart is, zi hij wit.  [Piet is altijd tegendraads; als jij zegt dat het zwart is, zegt hij wit.]

- dwaers  - horizontaal in plaats van verticaal.  - Ik zie ut al; dees klaehn pinneke sti niemer raehcht ùmmog, maer dwaers en dan môktie gin kuntakt mir!  [Ik zie het al; dit kleine pennetje staat niet meer recht omhoog, maar horizontaal en dan maakt het geen contact meer!]

- dwaersklippel  - iemand die tegendraads is.

E. VAN É! TOT EZELE 11

- é!  - hé! Hoewel in het Oosten van Brabant -in tegenstelling tot het Westen- de -h wél word uitgesproken, hebben wij ook door de snelheid van het gesprokene nu en dan te maken met die zogenaamde stomme -h. Als begroeting wordt vaak -é, hoewist?- gebruikt en in de verlengde vorm dient het vooral om iemand ergens op te attenderen: -é-juh, spult is öt! [hé, speel eens uit!] of -é-juh, kekt is un bietje öt wagge doet! [hé, kijk eens een beetje uit wat je doet!] 

- (nun) effeveul  - iemand die er voor spek en bonen bij zit.

- efkes   - even.   - Wôcht efkes, dae moet ik urst bij d'n bôs noavroage. [Wacht even, dat moet ik eerst bij de baas navragen.]

- ekkus  - de onbeklemtoonde versie van ‘efkes’.   - Ho is ekkus! [Wacht eens even!]

- ekórre  - eekhoorn. In het verkleinwoord komt de eind -n terug: ekórrentje.

- ellestiek  - elastiek. Wij hebben het lidwoord -d’n- voor elastiek, waar het Nederlands als lidwoord ‘het’ heeft.

- ellestieke  - spelletje dat door meisjes werd gespeeld die tegenover elkaar stonden met een gespannen elastiek over hun enkels. Ook wel 'ellestiektwist' genoemd.

- enkelte  - enkele.  - De mister was knotse án ut ötdehle án de keiner, maer hij sloeg ur pur ongeluk enkelte'n over.  [De meester was lolly's aan het uitdelen aan de kinderen, maar hij sloeg er per ongeluk enkele over.]

- errugend  - ergens. Vergelijk Duits ‘irgend’.  - En witte gij nou echt nie wôr ge dieje'n ánstoker errugend het geloate?  [En weet jij nou echt niet waar je die aansteker ergens hebt gelaten?]

- ertsoep  - erwtensoep. 'Snert' bestaat niet in het Vallekeswirds.

- ezele  - vervelend doen, alleen maar om vervelend te doen; aandacht trekken.   - Dieje klaenne van onze Jos hi d’n hulle middag ligge te ezele umdaettie zun zinneke nie kreeg. [Het kindje van Jos (familie van de spreker) is de hele middag vervelend geweest omdat hij zijn zin niet kreeg.] Voorts is 'ezele' ook een kaartspelletje.

F. VAN FAERRUM TOT FUYK 45

- faerrum  - goed/hard, erg, veel.   – Zoh, dae hedde faerrum gedôn!  [Zo, dat heb je goed gedaan!]  /  - Ast un por nahchte faerrum gevrore hi, kende al schátse of slibbere op de Schôpsloht.  [Als het een paar nachten hard heeft gevroren, kun je al schaatsen of baantjeglijden op de Schaapsloop.]

- fak  - dikke buik (ook ‘pens’).   - Sins Karel is gestopt mee rohke, hittie me toch ne vette fak gekrege!  [Sinds Karel is gestopt met roken, heeft hij een hele dikke buik gekregen!]

- fehn  - fijn, maar dan in tegenstelling tot 'grof'. Voor de andere betekenis gebruikt het Vallekeswirds ook 'fijn'.

- fibbrewárri  - februari.    

- fiep  - ouwehoer (man).   - Fritske is me toch ók un fiep; as ge doar naeffe zit, kredde gewohn ilt op oew órre.  [Frits is me toch een ouwehoer; als je naast hem zit, krijg je gewoon eelt op je oren.]

- fiep  - speen.  - Dieje klaenne haoewt pas op mee kwehke as ge un fiep in zun muendje döoewt! [De kleine houdt pas op met huilen als je een speen in zijn mondje stopt!]  Een speen heet ook wel ‘tutje’.

- fiepe  - ouwehoeren.  – Och jonge, gij en vehf kilumehter lohpe in un kùttier; ge ligt gewohn zùmmaer wa te fiepe!  [Och jongen, geloof je zelf dat jij vijf kilometer kunt hardlopen in een kwartier; je bent gewoon maar wat aan het ouwehoeren!]

- fiepe  - zuigen op een speen.  – Kik, nou is dieje klaenne wel rustig en littie lekker te fiepe.  [Kijk, nu is het kleintje wel rustig en ligt hij lekker te zuigen op zijn speentje.]  

- fiepfaoew  - iemand die lang kan ouwehoeren over iets onbenulligs.

- fiets(ke)  - zowel een fiets als een bril.   – Wocht..., efkes mun fietske opzette, want ik ken ur gin reet van lehze! [Wacht..., even mijn brilletje opzetten, want ik kan er helemaal niets van lezen!]

- fikkes  - vingers/handen.   - Bletter nondepie mee oe fikkes vanaf as gur gin verstand van het, verrekte slome! [Blijf er in hemelsnaam vanaf als je er geen verstand van hebt, halve zool!]  /   - Dieje vrijer van öoew moet zun fikkes thuishaoewe, anders naei ik um noggus vur zun bakkus! [Jouw vriend moet zijn handen thuishouden, anders sla ik hem mogelijk nog eens op zijn gezicht!]

- flehr  - klap, pets.  - As die jong án de gang blehve mee die verrekte herrie, zallik ur dahlijk is inne un flehr tege zun órre gehve!  [Als die kinderen aan de gang blijven met die verdraaide herrie, zal ik er zo meteen eens eentje een pets tegen zijn oren geven!]

- flikker  - benaming voor een homo. Daarnaast vaak een zeer negatieve benaming voor een man die extreem lui is.  - Gewohn zun töntje un bietje doen en wa opruyme, doettie nóit, de verrekte luye flikker.  [Gewoon zijn tuintje een beetje bijhouden en wat opruimen, doet hij nooit, de luiwammes.] 

- flikkere  - zowel van een kaarsje als vallen/gooien.   - Hij was zù zat daettie ahchterover in de buskes flikkerde.  [Hij was zo dronken dat hij achterover in de bosjes viel.]  /  - Ik weet ók nie kraek wor die kôrtjes moete ligge; flikkert ze maer zùlang in de loai.  [Ik weet ook niet precies waar die kaartjes moeten liggen: gooi ze maar zolang in de la.] 

- flip  - vriend (verkering)   - Die van hiernaeffe hi zun bietje um de anderste wehk unne neye flip.  [De buurvrouw heeft zo ongeveer om de twee weken een andere vriend.]

- flirmuys  - vleermuis.

- fluyt  - sullige vrouw.   - Dae ney meidje bij d’n Torro is un echte fluyt; ze hai ut al twi kirre overneyt gedôn mee de kassa en toen wazzut nog bras.   [Dat nieuwe meisje bij de Torro is echt een sukkeltje; ze had de kassa al twee keer opnieuw gedaan en toen was het nog een puinhoop.]

- foetele  - valsspelen.   - Ge zit al d’n hullen tehd te foetele, man; zoh ken ik ók winne!  [Je zit al de hele tijd vals te spelen, man; zo kan ik ook winnen!] 

- follegend  - volgend. Dit is de uitspraak die voorkomt wanneer het zelfstandig naamwoord onzijdig is en dus het lidwoord 'ut' heeft. Zo is het in ons dialect wél 'de vollegende dag' en 'de vollegende wehk', maar út follegend joar'. 

- fok  - neus. In het noorden des lands spreekt men van een ‘gok’ in geval van een groot uitgevallen reukorgaan. Ons Brabantse woord kan voor elk formaat neus worden gebruikt.    

- fraaie  - …me er eentje.   - Gij bent me ók unne fraaie; ik vroag of ge me op komt hoale en dan lôtte me godverdomme un uur wochte!  [Jij bent me er eentje; ik vraag of je me komt ophalen en dan laat je mij potjandorie een uur wachten!]

- frannies  - franjes.  – Old Shatterhand hai lehre frannies án zun jaeske.  [Old Shatterhand had leren franjes aan zijn jasje.]

- frehtzak  - iemand die heel veel eet en dus het tegenovergestelde is van 'ne pitser'.  - Ge kent wel zien dae d'n dieje van de Fôs nun echte frehtzak is, want die hi me toch unne fak, jonge!  [Je kunt wel zien dat de zoon van meneer Faassen heel erg veel eet, want die heeft me toch een dikke buik, jongen!]

- friemelke  - klein exemplaar.  - Ik weet nog goehd dae gullie dae schilpadje pas had gekocht; toen wazzut nog zun klaehn friemelke en nou is ut zunnen behr geworre!  [Ik weet nog goed dat jullie dat schildpadje pas hadden gekocht; toen was het zo’n klein dingetje en nu is hij zo ontzettend groot geworden!]      

- friet  - hét Valkenswaardse woord voor patat, dat hier nooit ofte nimmer wordt gebruikt. 

- frietje  - patatje. 

- friettent  - snackbar, patatkraam.

 - friht  - blij, verheugd.   - Onzen Harrie hai de badkámmer zaehluf betegeld en hij was zù friht as nun hond mee zeuve lulle.  [Harrie (familie) had de badkamer zelf betegeld en hij was hartstikke blij.] Een eveneens gevleugeld gezegde is 'hij was zù friht as bles'.

- Frijter  - verbasterde achternaam van eigenaar Frijters van zaal ‘de Harmonie’.   - Vrueger moeste bij de Frijter intree betoale um te magge carnuvalle en zoh en dan kreegde ne stempel op oew hand.  [Vroeger moest je bij zaal ‘de Harmonie’ intree betalen om te mogen carnavallen en zo en dan kreeg je een stempel op je hand.]

- frittigheid  - blijdschap.  - Toenie hurde dae we nor d'n Efteling ginge, wissie van frittigheid nie wáttie moes doen.  [Toen hij hoorde dat we naar de Efteling gingen, wist hij van blijdschap niet wat hij moest doen.]

- froemele  - proppen.   - Ons koffers zitte wel vol, maer ge kenter allicht nog iets bij froemele.  [Onze koffers zitten wel vol, maar je kunt er zeker nog iets bij proppen.] 

- froemele  - verfrommelen.  - Ge macht mehn werkstuk aadrikskunde haendig ne keer lehze, maer kekt wel öt dae dae bleyke nie froemelt, want dae moet de mister nog hebbe!  [Je mag mijn werkstuk voor aardrijkskunde best een keertje leze, maar pas wel op dat dat blaadje niet verfrommelt, want dat moet de meester nog hebben!]

- froezels  - ruches.   - Vrueger droege ók manskaehrels bij de hippies bloeze mee van allerhande froezels.  [Vroeger droegen ook mannelijke hippies overhemden met allerlei ruches.]  

- frot  - ondeugdelijk.   - De lohdgieter was bij ons geweest vur de wastôffel, maer hij hai zùmaer frotwaehrik geleverd. [De loodgieter was bij ons geweest voor de wastafel, maar hij had tamelijk ondeugdelijk werk geleverd.]

- frötje  - pluizig of rimpelig hoopje.  - As ge in fibberwarrie buyte gôt zwemme, ken ik oe nou al vertelle daegge zùmaer un klaehn frötje overhaoewt in oe zwembroek!  [Als je in februari buiten gaat zwemmen, kan ik je nu al wel vertellen dat je een tamelijk klein rimpelig hoopje overhoudt in je zwembroek!]

- frotlip  - koortslip.  – Marie kri altijd un frotlip as de gloas in de kroeg nie goehd gespueld zen.  [Marie krijgt altijd een koortslip als de glazen in de kroeg niet goed zijn gespoeld.]

- frotte  - vergelijkbaar met froemele.  - As wij mee vakantie gôn, frotte we de kattenbak zù vol ast maer gi. [Als wij met vakantie gaan, proppen we de kattenbak helemaal vol.]  

- fruuht  - snuit (dieren), gezicht.  - D’n buerman van Leo’s is unne misselijke; dae kende al mee án die fruuht zien.  [De buurman van Leo is geen leuke man; dat kun je al meteen aan zijn gezicht aflezen.] Als verkleinwoord ‘fruetje’, verliest het woord al zijn negatieve lading:   - Wa hi dieje klaenne van Roppe toch un schón fruetje, hè? [Wat heeft het kindje van Rob toch een mooi gezichtje, hè?]

- fruuhte  - wroeten.  - Vaehrekes hebbe nou echt un fruuht um laeker mee dur d'n draek en d'n drabbik te fruuhte. [Varkens hebben nou echt een snuit om lekker mee in de modder en de smurrie te wroeten.]

- fruuhte  - doorzoeken.  - Hé jonge, wa zitte gij ammel in mehn spulle te fruuhte? [Hé jongen, waarom ben jij al mijn spullen aan het doorzoeken?] 

- fuduusie  - vertrouwen.  - Ik moes nor ut ziekenhuys om tihn en tahnder te loate onderzuuhke, maer as d'n inne dees zi en d'n andere dae, dan verliehzde wel fuduusie in die manne.  [Ik moest naar het ziekenhuis om het een en ander te laten onderzoeken, maar als de een dit zegt en de ander dat, dan verlies je wel het vertrouwen in die mensen.]

- fumilie  - familie. In het Brabants vinden wij het nodig om de diverse familiebanden duidelijk te maken door toevoeging van de bezittelijke voornaamwoorden 'ons/onze, jullie/jullië en hun/hunne'. Voor directe bloedverwantschap en het eigen gezin wordt het woordje 'ons' gebruikt voor vrouwen en 'onze' voor mannen: ons vrouw, onze vádder, ons Marietje (echtgenote of dochter), onze'n opa etc. Wanneer de spreker refereert aan familieleden van de 'kaoewe kant', wordt 'jullie' gebruikt voor vrouwen en 'jullië' voor mannen. Wanneer ik als spreker bijvoorbeeld praat over de directe familieleden van mijn vrouw, noem ik die 'jullie Suus' (zus), 'jullië vádder' en 'jullie oma'. En wanneer ik als spreker praat over de directe familieleden van mijn vrouw tegen derden, wordt 'hun' gebruikt voor vrouwen en 'hunne' voor mannen: 'hun Suus' en 'hunne vádder'. Echter, bij mijn eigen directe familieleden blijft het ook in dit geval gewoon 'ons' en 'onze'.

- furrig  - vorig, afgelopen. Deze uitspraak van ‘vurrig’ komt alleen voor bij zelfstandige naamwoorden die ‘het’ als lidwoord hebben, bijvoorbeeld ‘furrig joar’ en ‘furrig’ uur. Bij zelfstandige naamwoorden met het lidwoord ‘de’ is de uitspraak met een -v-, zoals je zou verwachten; ‘vurrige wehk’ en ‘vurrige mônd’. De reden hiervoor is dat de stemloze -t- van het lidwoord de stemhebbende -v- verandert in de eveneens stemloze -f-. Stemhebbend betekent dat je stembanden meetrillen bij het produceren van de klank en dat is bij stemloos niet het geval.

- fusoendelijks  - fatsoenlijks, degelijks.  - Mee dees kruysköpke kende toch hummel gin flikker! Hedde niks fusoendelijks bij oew getög zitte?  [Met dit kruiskopschroevendraaiertje kun je toch echt helemaal niets! Heb je niet iets degelijks bij je gereedschap zitten?]

- fuyk  - grote onderbroek.   - As zoma gewahse hai, hinge’n ur ammel grohte witte fuyke án d’n droad.  [Als mijn oma had gewassen, hingen er allemaal grote witte onderbroeken aan de waslijn.]

G. VAN GAEHR TOT GIJ.     73

- gaehr  - graag.  – Ik hai wel gaehr daegge oew voeht vehgt vurdaege mee die slijkklossers binne komt.  [Ik zou wel graag hebben dat je je voeten veegt voordat je met die vieze schoenen binnenkomt.]

- gaeit  - een sullige vrouw.   - Ons vrouw hai alle bódschappe op un briefke geschreve, maer toen wasse ut briefke vergehte, de gaeit.  [Mijn vrouw had alle boodschappen op een briefje geschreven, maar toen vergat ze het briefje, de muts.]   

- gallupper  - frivole jongeman.   - Doar kende alles van verwôchte van d’n dieje, want dae is me toch ne galluper.  [Daar kun je alles van verwachten, want dat is me toch een vrijbuiter.]

- Gaoewe Liesjes  - de appelsoort Golden Delicious. Samen met sterappeltjes de meest gegeten handappelsoorten van vroeger. Appelmoes werd hoofdzakelijk gemaakt van goudreinetten.

- gárre  - garen om mee te breien of te borduren. Het werkwoord 'garen' in de betekenis van 'gaar worden' is 'goare'.

- gattekrahsers   - vingers/handen.  – Ik heb de lamp loate valle en nou issie kuppot! Bletter dan ók mee oew gattekrahsers vanaf! [Ik heb de lamp laten vallen en nu is deze stuk! Blijf er dan ook met je vingers vanaf!]

- gedukkelijk  - moeilijk lopend.   - Ge kent wel zien dae Mina wa ouwer wordt, want ze lópt vórt zù gedukkelijk.  [Je kunt wel zien dat Mina ouder wordt, want ze loopt tegenwoordig zo moeilijk.]

- (ut) gegrieseld  - het aangeharkte erf. Zie ‘griesele’.

- gehl  - zowel de kleur geel als geil. Dit is in het Vallekeswirds een homofoon; twee woorden met dezelfde klank, maar anders gespeld: vergelijk ‘zij’ en ‘zei’. In de tweede betekenis wordt het woord voor mannen vaak vergezeld door ‘oap’ (ne gehle’n oap) en bij vrouwen door ‘spook’ (un gehl spook), voor respectievelijk mannen en vrouwen die er wel pap van lusten.

- gehve  - behalve geven ook het goed functioneren van bepaalde apparaten. Bijvoorbeeld een pomp die goed ‘geft’, produceert veel water en een fietspomp die goed ‘geft’, produceert veel lucht. 

- gehve  - delen met kaarten. Degene die de kaarten deelt, heet dan ook de 'gehver'.   – Gij moet gehve, want gij het naet ötgespuld mee dieje rik van Harries.  [Jij moet nu delen, want jij bent net begonnen toen Harrie een rik deed.] Zie ‘rikke’.

- gehvel  - de zijkant van het huis.  - Ist hier fist of zoh, want dur stôn zuveul fietse án de gehvel…? [Is hier een feestje of zo, want er staan zo veel fietsen aan de zijkant van het huis…?]

- gelijk  - zowel het bij het rechte eind hebben als alles/helemaal.   - Ge magt ut vur niks kômme hoale, maer ge nemt ut dan wel gelijk mee.  [Je mag het gratis komen halen, maar je moet dan wel alles meenemen.]  /  - Hedde gullie al die snuepkes nou al gelijk op?  [Hebben jullie al die snoepjes nu al allemaal op?] In de betekenis van 'meteen, onmiddellijk' wordt dit woord in ons dialect nooit gebruikt.

- gemintepils  - gemeentepils, oftewel kraanwater.

- genóg  - zowel genoeg, voldoende als bereidheid aangeven.  - Ik zow oe genóg wille haehlepe um die buskes mee öt oewen hof te spoaie, maer wij gón maehriggevrueg mee vùkansie.  [Ik zou je best wel willen helpen met het uitgraven van die struiken in je tuin, maar wij gaan morgenochtend op vakantie.]

- gepiel  - gepriegel.  - Ut is un hul gepiel um dae vishökske an dieje visdroad te moake.  [Het is een heel gepriegel om dat vishaakje aan die vislijn te maken.] Zie ‘piele’ en ‘pielwahrikske’.   

- geregeld  - regelmatig.  - Ik zie d’n aoewe Muoew regelmatig in Törrup, maer daes volleges mehn nie um bódschappe te doen, hurre!  [Ik zie vader Meeuwis regelmatig in het centrum van Valkenswaard, maar dat is volgens mij niet om boodschappen te doen, hoor!]

- gerust  - best wel, gewoon.  - Nih, van Harries hoevde ginne schrik te hebbe; dae kende gerust tege’n um zegge, hurre!  [Nee, van Harrie hoef je niet bang te zijn; dat kun je best wel tegen hem zeggen, hoor!]        

- gesneje  - zowel het voltooid deelwoord van ‘snije’ als vleeswaren voor op de boterham.   - Ons moeder hôlde ut gesneje nooit bij d’n Torro, maer altijd bij de slachter.  [Mijn moeder haalde vleesbeleg nooit bij de Torro, maar altijd bij de slager.]

- getög  - gereedschap.   - As ge iets tegoei wilt moake, hedde in ieders geval goei getög nóddig.  [Als je iets goed wilt maken, heb je in ieder geval goed gereedschap nodig.] 

- getög  - ook wel gerei: visgetög, naeigetög, fietsgetög etc.  

- getróie  - boos, verontwaardigd vanwege onrechtvaardigheid of onderwaardering.  - Gerrit was flink getróie daessem noa al die joare nog steeds nie hadde gevroagd um de neye Prins Carnaval te worre.  [Gerrit was behoorlijk boos omdat ze hem na al die jaren nog steeds niet hadden gevraagd om de nieuwe Prins Carnaval te worden.]

- gewinkel  - gedoe.   – Ut is nog un hul gewinkel um dae druyike dur ut éugske van die nold te krehge.  [Het is nog een heel gedoe om dat draadje door het oogje van die naald te krijgen.]

- gewónlijk  - vaak, meestal, gewoonlijk.  - Gewónlijk kumt ut aoew pupier op d'n urste zôtterdag van elleke mônd, behalleve sómmers.  [Meestal komt het oud papier op de eerste zaterdag van iedere maand, behalve in de zomer.]

- gewôrre  - met rust laten; laten bijkomen.   - Die van ons wow um gisterenoavund nog belle over wásse int ziekenhuys han gezeed, maer ik zee daessum urst maer is moes loate gewôrre.   [Mijn vrouw wilde hem gisteravond nog bellen over wat ze in het ziekenhuis hadden gezegd, maar ik zei dat ze hem eerst maar eens wat moest laten bijkomen.]

- (un) giebel  - een meisje dat vaak giechelt.

- giebele  - giechelen.

- giebelkont  - zie 'giebel'.

- giel  - kraag, keel.   - Góit dae pilske nog maer gaoew in oewe giel, dan gôi ik ut nog ihn hoale.  [Sla dat biertje nog maar gauw achterover, dan ga ik er nog eentje halen.]

- giehr  - gierig.  – Ik wis nie dae die van öllie zù verrekkes giehr was. Ze permetteerde daesse nog twih cent trug moes hebbe bij d’n Aldi.  [Ik wist niet dat jouw vrouw zo ontzettend gierig was. Ze stond te bakkeleien dat ze nog twee cent terug moest hebben bij de Aldi.] 

- giehte  - water geven.  - As ge gruentes in oewen hof het en ut is dréug en hiht dan moete ze soms wel twi kirres pur dag giehte.  [Als je groenten in je tuin hebt en het is droog en heet dan moet je ze soms wel twee keer per dag water geven.]

- giehte  - alcohol drinken, met name bier.  - Dae hai ik al wel gedocht van die manne: asse kloar zen mee voetbolle dan worrut natuerlijk wir giehte in de kantine!  [Dat had ik al wel gedacht van die mannen: als ze klaar zijn met voetballen wordt het natuurlijk weer zuipen in de kantine!]   

- gift  - zowel geschenk, donatie als de gekregen hand in het kaartspel.   - Ik kreeg vier oas en negen hartes in de gift.  [Ik kreeg vier azen en negen harten bij het delen van de kaarten.]  Deze laatste betekenis hangt natuurlijk sterk samen met ‘gehve’, delen.

- gihf  - gaaf, onbeschadigd.  - Dees klökske han ze op ut stort geflikkerd, maer hij lópt nog gewohn ennie is ók vur de vaeddere raehst hummel gihf.  [Dit klokje hadden ze op de milieustraat gegooid, maar hij loopt nog gewoon en hij is verder ook helemaal onbeschadigd.]

- gimman/gin man  - niemand.  - Dieje vent is zunne’n onbesnutten behr; die hoef vur gimman án de kante!  [Die man is zo’n ontzettende kleerkast; die hoeft voor niemand opzij te gaan!]      

- gimmestie  - gymnastiek. Als werkwoord is het ‘gimme’ of 'gimmestieke'.

- gimschoehn  - gympies, sneakers.  - In de joare seuvetig hadde veul jong gymschoehn án asse nor school ginge, want dae was hip.  [In de jaren zeventig hadden veel kinderen sneakers aan als ze naar school gingen, want dat was hip.]

- ginder/ginswehd/ginderwehd   - ginds, daarginds. De laatste vormen hebben meer nadruk of zijn verder weg.

- glijer  - step, autoped.

- glórieus  - triomfantelijk.   - Ge hoeft tónnie zù glórieus te kehke as ge is unne keer gelijk het.  [Je hoeft toch niet zo triomfantelijk te kijken als je eens een keer gelijk hebt.] 

- goap  - sullige, onnadenkende vrouw.   - Wa bende me toch ók un goap as ge oe weinterbahnd ur in de zómmerdag op wilt loate legge.  [Wat ben je toch ook een sullige vrouw, als je je winterbanden er in de zomer op wilt laten leggen.]

- goddjuus  - erg veel.   - As ge nou alwir prijs het, hedde wel goddjuus veul geluk gehad in de lohterey.   [Als je nu alweer prijs hebt, heb je wel erg veel geluk gehad in de loterij.]

- goddommes  - ontzettend.  - Ik vehn daettie dae goddommes schón hi gedôn!  [Ik vind dat hij dat ontzettend mooi heeft gedaan!]

- godnondedjuus  - heel erg veel, zie nondedjuus.

- godnondepie  - potverdorie. (nondepie = verdorie)

- godnondepies  - heel erg/veel  - As dieje sjufeur dae ongeluk hi overlehfd, dan issie ur godnondepies goehd vanaf gekômme!  [Als die chauffeur dat ongeluk heeft overleefd, is hij er ontzettend goed vanaf gekomen!]

- godsamme!  - uitroep van verbazing.  - Ik wil in ut schôp ut licht ánknippe, sti hij doar in inne keer vur mun neus! Ik zeg: "Godsamme nônnie toe! Ik verschieht mun aeige kuppot...!  [Ik wil in het schuurtje het licht aandoen, staat hij daar ineens voor mijn neus! Ik zeg: "Potverdrie, ik schrik me een hoedje...!]

- godsammes  - heel erg/veel. Vergelijk 'godnondepies'.

- godsganselijk  - echt, maar dan ook echt... Het woord dient hoofdzakelijk voor de versterking van het beweerde en geeft tevens ergernis aan.   - Ge snapt zaehluf toch ók wel dae ik nie d’n hulle godsganselijken dag allihn maer vur öoew ken zörrige!  [Je snapt zelf toch ook wel dat ik niet letterlijk de hele dag alleen maar voor jou kan zorgen!]

- godsgruwelijk   - heel veel, erg.  As ge de jackpot wint in de Staatslohterey, hedde wel godsgruwelijk veul mazzel gehad. [Als je de jackpot wint in de Staatsloterij, heb je wel heel erg veel mazzel gehad.]

- godvernakend  - ontzettend/heel erg.   - Tege d’n dieje valt nie te speule, want die hi altijd zù godvernakend veul geluk. [Tegen hem valt niet te spelen, want die heeft altijd zo ontzettend veel geluk.] Zie ook ‘vernakend’.

- godvernakes  - zie ‘godvernakend’.

- goei boter  - roomboter. 

- goei kámmer  - de voorkamer, die vroeger alleen werd gebruikt als er voornaam bezoek kwam.

- (un) goeike  - lief kind.  - Hedde gij vur moeiers al schón afgewahse en opgerömd? Wa bende me toch ók un goeike...  [Heb jij voor je moeder al fijn afgewassen en opgeruimd? Wat ben je toch ook een lief kind...] 

- gong  - oude verleden tijd van 'gôn'; ging.

- gôssiemijne  - hemeltjelief, potverdorie.  - Gôssiemijne, dae hedde verrekkes schón gedôn vur unnen ammeteur!  [Hemeltjelief, dat heb je ontzettend mooi gedaan voor een amateur!]  

- graas  - garage. Ook wel ‘grázzie’.

- grehsbuyl  - een man die altijd veel klagerig moppert. Zie ‘grehze’.

- grehskloht  - zie 'grehsbuyl'.

- grehszak  - een ergere benaming van een ‘grehsbuyl’/ 'grehskloht'.

- grehze  - een sikkeneurig gezicht trekken, mopperen, klagerig praten.   - Ge kent wel ammel gón ligge te grehze dae ge het verlórre, maer doar windet tônnie mee.  [Je kunt nu wel de hele tijd gaan mopperen dat je hebt verloren, maar daar win je het toch niet mee.]

- grehze  - het dreigend grommen van een hond.  - Toen ik bij zunne voeierbak kwam, begon dae joekeltje tege mehn te grehze, maer toch maer inne keer.  [Toen ik bij zijn voerbak kwam, begon dat hondje tegen mij dreigend te grommen, maar het bleef bij één keer.] 

- griesele   - harken. Vroeger werd op zaterdagmiddag het erf netjes geharkt in de aanloop naar de heilige zondag en het was dan ook bijna een doodzonde als na dit karwei nog iemand ‘over ut gegrieseld’ liep. 

- (ut) groht  - de belangrijke mensen.   - D'n börregemister, de pustoor, de nuttárris en d'n dokter hurde vrueger ammel bij ut groht int dörrup.  [De burgemeester, de pastoor, de notaris en de dokter hoorden vroeger allemaal bij de hoge heren van het dorp.]

- gromme  - zowel het grommen van dieren als mopperen.  – Wa hedder nou án um hier te gôn zitte gromme dae oewe’n auto ut nie due?  [Wat heb je er nou aan om hier te gaan zitten mopperen dat je auto het niet doet?]

- gruene  - groene, alleen bij mannelijke zelfstandige naamwoorden, anders 'gruuhn'.

- grutje  - overgrootmoeder.

- gruts proate  - (deftig) Nederlands praten.   - Die van Sjake die geft ut af, hurre; hummel opgemákt en gruts proate…  [Die dochter van Sjaak doet (onterecht volgens de spreker) nogal verwaand, hoor; helemaal opgemaakt en netjes Nederlands praten.]

- gruuhn  - groen. Zowel voor de kleur an sich als voor onrijp fruit.  – Opa, wôrrum zen dees zwarte besse rooi? -- Dae kumt umdaese nog gruuhn zen!  [Opa, waarom zijn deze zwarte bessen rood? -- Dat komt omdat ze nog groen zijn!] Vrouwelijke woorden hebben ‘gruuhn’ als bijvoeglijk naamwoord, un gruuhn tôffel, maar bij mannelijke woorden wordt de klinker verkort: ne gruene stoel.

- Guld  - het Gilde. In het dialect gebruiken wij echter niet 'het' als lidwoord, maar 'de': de Guld. Als het Gilde door de straten liep en hun meest bekende deuntje trommelden, zongen wij altijd: "Dor hedde de Guld, dor hedde de Guld, doar hedde goddomme de Guld!"

- gullie  - jullie als onderwerp van de zin.  - As gullie toch zù gehr dur d’n drabbik wilt rije, moete öllieje’n auto doar maer vur vatte!  [Als jullie toch zo graag door de modder willen rijden, moet je jullie auto daar maar voor gebruiken!] Zie grammatica.

- gij  - jij, u. Samen met 'houdoe' een van de meest kenmerkende Brabantse woorden. Het betekent zowel 'jij' als 'u', want ons dialect kent geen beleefdheidsvorm. In vroeger nederlands werd 'gij' gebruikt voor de tweede persoon meervoud (jullie), waarvan we nu nog enkele restanten hebben, zoals 'bezint eer gij begint' en 'gij zult niet stelen'.

H.   VAN HAEHRIK TOT HIJ.      56

- haehrik  - brutale, bazige vrouw.   - Die van Van Heukelom dae was me toch un haehrik; die dommeneerde hul de buert.  [Mevrouw Van Heukelom was me toch een bazig mens; ze was echt de schrik van de hele buurt.]

- haeipeyke  - heidepaadje. Schertsende benaming voor een scheiding in het midden van je haar.       - Ons buermeidje hai vrueger een haeipeyke en twih van die Pippi Langkousvlechjes mee strikskes.  [Ons buurmeisje had vroeger een middenscheiding en twee van die Pippi Langkousvlechtjes met strikjes.] Zie ‘schaei’. 

- hael  - lichamelijk en geestelijk in goede conditie.   - Dieje’n aoewe is nog best hael en zun wefke is ók al zun hael vehg!  [Die oude man is lichamelijk oké en nog goed bij de tijd en zijn vrouw kan ook nog goed vooruit.]   

- haendig  - gemakkelijk (een woord dat in het Valkenswaards niet bestaat.) - As ge un klehn bietje’n opschuyft, ken ur nog haendig unne klaenne bij in diejen todhohp.  [Als je een beetje opschuift, kan er nog gemakkelijk een kleintje bij in dat bed.]

- (d’n) haerd  - de woonruimtes van het huis.  - Ieder hondsgezaeik hebbe ze doar nun buts volk over d’n haerd.  [Bijna non-stop hebben ze daar een groot aantal mensen op bezoek.]

- haerrufsthoan  - opdringerige, vrijpostige vrouw. Zie ‘hoan’ en 'hoanewinkel'. Opvallend hierbij is wel dat deze samenstelling het woordje ‘herfst’ in zich heeft, dat in ons dialect echter zelden of nooit wordt gebruikt; wij spreken van ‘noajoar’. 

- haffel  - samentrekking van een handvol.   - Ik zee tege Sjake daettie wa zaoewt in de soep moes doen en dan flikkert ie ur goddomme un hul haffel in!  [Ik zei tegen Sjaak dat hij wat zout in de soep moest doen en dan gooit hij er verdorie een hele handvol in!] 

- haffele  - knuffelen met iets zachts dat je in je handen kunt houden.   - Vrueger krege de jong vur zunne verjoardag nô wellis kunnentjes um mee te haffele.  [Vroeger kregen kinderen voor hun verjaardag nog weleens konijntjes om mee te knuffelen.]

- hakdol  - priktol. Zie 'pindol'.  

- hakdolle  - spelen met een haktol. Uitsluitend voor jongens. Vaak werd één van de haktollen op de grond gelegd en mocht de rest van de groep hun haktol erop gooien, met de bedoeling de liggende tol te breken. Daarom werden veel haktollen verstevigd door punaises aan de zijkant aan te brengen.

- haoewe  - zowel houden als het broeden van vogels op het nest.   - Onze’n opa zee daetter un biemihske in un kroezelbuske zat te haoewe.  [Mijn opa zei dat er een koolmeesje in een kruisbessenstruik zat te broeden.]

- haoewes  - om te houden.  – Zode gij dae boek daege van mehn het gelind nie is onderhand trugbrenge, of denkte gij dae dae vur haoewes is?  [Zou je dat boek dat je van mij hebt geleend onderhand niet eens terugbrengen, of denk je dat het is om te houden?]

- hartelijks  - hartigs.  - Azzik soavus nor d'n tillevizie zit te kehke mee un pilske, vehn ik ut laekker um doar iets hartelijks bij te hebbe: chips of óllienutjes bevóbbeld.  [Als ik 's avonds naar de televisie zit te kijken met een biertje, vind ik het lekker om daar iets hartigs bij te hebben: chips of pinda's bijvoorbeeld.]

- hartes  - harten bij kaartspellen.  – As ge veul hartes het, kende altijd nog behter rikke!  [Als je veel harten hebt, kun je altijd nog beter rikken.]  In dit geval wordt een eerdere rik van een andere speler ongedaan gemaakt; harten is de sterkste spelkleur. Zie ‘rikke’.

- haus  - huis. De correcte Valkenswaardse uitspraak, momenteel nog slechts gebruikt door oudere dialectsprekers. De meeste dialectsprekers zijn gaandeweg overgestapt op de uitspraak ‘huys’ onder invloed van het steeds maar oprukkende Nederlands. Ditzelfde geldt voor woordjes met de ouderwetse uitspraak 'maus' en 'kraus', die nu zijn vervangen door 'muys' en 'kruys'. Zie 'thaus'.   

- heen  - ergens naartoe gaan.   - Wurrum gôdde gij altijd zù vruug nor school heen, stuudje?  [Waarom ga jij altijd zo vroeg naar school, bolleboos?]  Vergelijk: “Waarom ging jij steeds weer naar die ander heen?” (Foutief Nederlands uit ‘huilen is voor jou te laat’ van Pierre Cartner en Corrie Konings; twee onvervalste Brabanders.)

- heengôns  - van huis af gaan.  - Gistere’n op de fiets nor Linderstrehp gereje en ik hai nondedju weind tege bij ut heengôns en bij trugkômmes wir!  [Gisteren op de fiets naar Leenderstrijp gereden en ik had verdorie wind tegen bij het heenrijden en op de terugreis weer!] Zie ‘trugkômmes’.     

- hekse  - punniken. 

- helikoptehr  - ouderwetse uitspraak van helikopter, waarschijnlijk in de veronderstelling dat het uit het Frans afkomstig is. In oudere verslaggeving op radio en televisie werd deze uitspraak ook gebezigd, bijvoorbeeld bij de watersnoodramp van 1953.

- hengel  - hengsel, bijvoorbeeld van een emmer.

- hennelirke  - steile, smalle trap in huis. Genoemd naar het “laddertje” [zie ‘leer’] in de kippenkooi om op de roest te komen.  - Jan was gistere van d’n trap geflikkerd, maer jae, dae is ók zun hennelirke!   [Jan was gisteren van de trap gevallen, maar dat is logisch omdat het zo’n steil, smal trappetje is!]

- heuve  - werken in de tuin, met name de moestuin.   - Komt maer ahchterum; onze Piet is ánt heuve, maer ik roep um wel ekkus.  [Kom maar achterom; Piet (familie) is in de tuin aan het werken, maar ik roep hem wel eventjes.]

- hierlangs  - hiernaast. Zie 'hiernaeffe(s)'.

- hiernaeffe(s)  - hiernaast.  - D'n dieje van hiernaeffe sti wirris te bakkuze tege die jong umdaese ne klippel over de schans hebbe gegóid!   [De buurman van hiernaast staat weer eens te schreeuwen tegen die kinderen omdat ze een stok over zijn schutting hebben gegooid!] Zie 'doarnaeffe'.

- hierte  - hier.   - Gistere stónner in Burgaeik un fùbriek in de fik wor ze veul plestiek gebréuke'n en ge kont van hierte d'n bloak goehd zien!  [Gisteren stond er in Bergeijk een fabriek in de fik waar ze veel plastic gebruiken en je kon vanaf hier de dikke rook goed zien!] Zie 'dôrte'.  

- hies!  - heet! Onze’n opa (uit Bladel) gebruikte dit woordje altijd om kinderen te waarschuwen dat iets heet was.  En denkter um maenneke, nóit mee oew vingerkes án ut strehkehzer kômme, want dae ken hies zen en dan doeget grohte'n au!  [En denk eraan vriendje, nooit met je vingertjes aan het strijkijzer komen, want dat kan heet zijn en dan doet het grote au!]   

- his  - hees/schor    - Wa zisse? – Zishiszisse!   [-Wat zegt ze? –Ze is hees, zegt ze!]

- hit  - hitte.  – Tis toch haendig as ge mee die hit nun airco in oewe woage het.  [Het is toch fijn als je met deze hitte een airco in je auto hebt.]

- hoal  - puur, onvermengd met iets anders.   - Ons moeder haoewt nie zù van bonbons mee drabbik; die hi liever un stuk hoal sjukla.  [Mijn moeder houdt niet zo van bonbons met vulling; ze heeft liever alleen maar chocolade.] 

- hoan  - zowel een haan als een opdringerige, vrijpostige vrouw die graag op de voorgrond treedt. - Dae ney vrouwke in de geminteroad is nun echten hoan; asser iets te doen is, stittie mee veurop.  [Die nieuwe vrouw in de gemeenteraad is een zeer aanwezige vrouw; als er iets te doen is, staat ze meteen voorop.] Zie 'haerrufsthoan' en 'hoanewinkel'.

- hoanaehgtig  - zich gedragend als een ‘hoan’.

- hoanewinkel  - ‘zie ‘hoan’ en ‘haerrufsthoan’.   

- hoasaehgtig  - gejaagd, gespannen.  – Ik denk daettie ut de lesten tehd un bietje te druk hi, want hij kekt toch zù hoasaehgtig.  [Ik denk dat hij het de laatste tijd een beetje te druk heeft, want hij kijkt toch zó gespannen.]

- hoen/hoene  - wat voor een? ‘Hoene’ wordt gebruikt voor mannelijke woorden en 'hoen' voor vrouwelijk en onzijdig enkelvoud en voor alle meervouden.  - hoene stoel (mannelijk), hoen kleur (vrouwelijk), hoen hoedje (onzijdig) en dus hoen stoele, kleure, hoedjes.       

- hoeneer  - wanneer? Zowel ‘hoeneer’ als ‘wanneer’ kunnen in vragen in het Valkenswaards zonder betekenisverschil worden gebruikt.   - Hoeneer hittie dae dan tege’n öoew gezeed?  [Wanneer heeft hij dat dan tegen jou gezegd?]

- hoerig  - zowel hoerig als van streek. De -oe wordt kort uitgesproken zoals in ‘doe’. – Goddomme, d’n dieje zi dae ge dees moet doen en d’n andere zi wir daegge dae moet doen; doar worde toch hummel hoerig van!  [Potverdriedubbeltjes, de een zegt dat je dit moet doen en de andere zegt weer dat je dat moet doen; daar raak je toch helemaal door van streek.]

- hoewist?  - hoe gaat het met je? Behalve bij ontmoetingen, kan deze vraag ook worden gesteld wanneer de spreker aangeeft ongeduldig te worden en aanspoort om iets te ondernemen.  – Hoewist? Gôdde nog ánt waehrik of bledde hier maer wa zitte te aoewfiepe?  [Wat denk je ervan? Ga je nog aan het werk of blijf je hier maar wat ouwehoeren?] (Zie ook: é, hoewist?)

- hof  - de tuin.  - Onze’n opa hai kroezels, rooi besse, gruentes en fruytbohme in d’n hof. [Mijn opa had kruisbessen, rode aalbessen, groentes en fruitbomen in de tuin.] ‘D’n tuyn’ is oorspronkelijk de heg/haag. Het woordje ‘town’ in het Engels komt dan ook van de oude betekenis van omheining, aangezien steden vroeger een vestingmuur hadden. Het oude kinderliedje herinnert nog aan deze betekenis: 'klein, klein kleutertje, wat doe jij in mijn hof...?']

- hóg  - hoog. De onbeklemtoonde versie van ‘hohg’.  – As ge bove’n op dieje leer stôt en ge kekt dan nor beneje dan ziede daegge godvernakend hóg stôt!  [Als je bovenaan die ladder staat en je kijkt dan naar beneden dan zie je wel dat je ontzettend hoog staat!]

- hóghollans  - Nederlands; letterlijk Hoog Hollands. Vooral gezegd in de tijd dat de meeste Brabanders nog Brabants spraken. Zie ‘(ut) afgehve’.      

- hógt  - hoogte.  – Ik weet nie zù kraek op wa hógt vliegtuige vliehge, maer hohg izzut wél.  [Ik weet niet zo precies op welke hoogte vliegtuigen vliegen, maar hoog is het wél.] Het knooppunt van snelwegen rondom Eindhoven heet eigenlijk ‘de Hógt’ (de hoogte), maar wordt bij filemeldingen verkeerd uitgesproken als ‘de Hôgt’ op basis van de uitspraak van bekende woorden als kocht en zocht, maar met die klank heeft 'Hôgt' geen enkele betekenis.

- hohg  - hoog.  – In Dubai zen we hul hohg geweest in diejen tórre doar en dan kende goehd rontullum kehke.  [In Dubai zijn we heel hoog geweest in die toren daar en dan kun je alles rondom goed zien.] Zie ‘hóg’.

- hohg Hollands  - standaard Nederlands.  - Sins Lientje in Amsterdam studeert, isse ut Brabants hummel vergehte en ken ze allihnig nog hogh Hollands proate.  [Sinds Lientje in Amsterdam studeert, is ze het Brabants helemaal vergeten en kan ze alleen nog maar standaard Nederlands praten.] 

- hójeeja  - zeker weten van wel.  - Hójeeja, as gij tege’n ons moeder zegt daegge wir op tehd trug bent van dae fisje, madde gij doar best henne.  [Als jij tegen je moeder zegt dat je weer op tijd terug bent van dat feestje, weet ik heel zeker dat jij daar best naartoe mag gaan.] 

- hójeenih  - zeker weten van niet.  - Hójeenih, as ge denkt daegge van Harriekes ók maer óit gelijk kret, vergist oew aeige!  [Als je denkt dat je van Harrie ook maar ooit gelijk krijgt, vergis je je, want ik weet heel zeker van niet!]

- hollewaei  - een vrouw die nadrukkelijk en bazig aanwezig is.  - Ik dee un por taekskes van durren bohm af, en ze stonner mee bij, die hollewaei van hierneffe.  [Ik snoeide een paar takjes van haar boom af, en ze stond er meteen bij, die kenau van hiernaast.]

- hondsgezaeik  - om de haverklap.   - Lig ik lekker op mun bedje in de zon, gi dieje verrekten tillefohn ieder hondsgezaeik!  [Lig ik lekker op mijn bedje in de zon, gaat om de haverklap de vervelende telefoon!]

- hong  - oude verleden tijd van 'hange'; hing.

- horecaspoiler  - dikke bierbuik van mannen.  - Mennen horecaspoiler hi veul geld gekost, maer ik heb um wel hummel zaehluf betált, hurre!  [Mijn bierbuik heeft veel geld gekost, maar ik heb hem wel helemaal zelf betaald, hoor!]

- houdoe  - dé Brabantse afscheidsgroet bij uitstek. Sommige mensen houden de klinker wat langer aan, waardoor het -haoewdoe- wordt. Houdoe is onlosmakelijk verbonden met het woordje -hè-;   - Tot maehrigge en houdoe, hè!  [Tot morgen en doei doei.]

- howzekkus!  - wacht eens even!   - Dieje róie doar maende naet is vur te kruype in de rey bij de bioskohp, maer ik zee: “Howzekkus, ahchter ánsluyte, hè motje!”  [Die rode jongen daar was net van plan om voor te dringen in de rij bij de bioscoop, maar ik zei: “Wacht eens even, achter aansluiten, hè vriendje!”]     

- hondviske  - Amerikaanse hondsvis.

- hôst  - zowel haast als (denken) van wel.  - Kende dees plôtje nie gewohn mee un por klaehn schruefkes vahstzette?  -- Ik denk ut hôst!  [Kun je dit plaatje niet gewoon met een paar kleine schroefjes vastzetten?  -- Ik denk van wel!]

- houtere  - van hout, houten.   - Un houtere pölleke [een houten paaltje]. Zeer gangbaar is de vraag: ”En heb ik un houtere bakkus?”, wanneer eetbare spullen worden uitgedeeld, maar de spreker wordt vergeten.

- huendje  - hondje.

- hukkes  - hurken  - Louis zat altijd op zun hukkes te visse bij de sluys of ut Gulde Wiel.  [Louis zat altijd op zijn hurken te vissen bij de sluis (Driebruggen) of het Gulden Wiel (kolkgat bij Bruggerhuizen).]

- hummel  - helemaal. Deze vorm is onbeklemtoond; mét klemtoon is het ‘hullemol’.

- hurre  - hoor, als afsluiting van een bewering. Dit is dus vergelijkbaar met het Nederlandse 'hè?', dat in het Vallekeswirds ook vaak wordt gebruikt.  – Ja, Driekske kennut wel behter, maer ik vehn dae gij ut vur nun amuteur ók hul schón het gedôn, hurre!  [Ja, Driekske kan het wel beter, maar ik vind dat jij het voor een amateur ook heel mooi hebt gedaan, hoor!]

- hurt!  - luister eens! Gezegd op het moment dat er een geluid te horen is.  - Hurt! Volleges mehn hurde'n ik naet unne koekoek roepe in die buhm ginderwehd!  [Luister eens! Volgens mij hoorde ik een koekoek roepen in die bomen daarginds!]

- (ut) huyske  - buitentoilet.  – Vrueger wazzut de gewónte daege dur weer en weind nor buyte moest as ge moest.  [Vroeger was het normaal dat je door weer en wind naar buiten moest als je moest.]

- huyze  - met iemand samenleven in hetzelfde huis.  - Ik vehn dieje vrijer van Harriëtte maer nun ôrrige, maer jae, hij moeter mee huyze!  [Ik vind dat vriendje van Harriëtte maar eigenaardig, maar ja, zij moet er mee samenwonen.]

- hij  - zowel hij als zij! Bij dit persoonlijk voornaamwoord is ons dialect wel echte bijzonder genderneutraal, want dit is nou eens een van de weinige woorden waarbij wij geen verschil maken tussen mannelijk en vrouwelijk.   - Ons vrouw hai gistere ne slappen band mee ut fietse, maer hij kon um zaehluf wir opgepompt krehge gelukkig.  [Mij vrouw kreeg gisteren een slappe band tijdens het fietsen, maar ze kon hem gelukkig zelf weer oppompen.] Ook het bezittelijk voornaamwoord is mannelijk: 'ons vrouw zunne fiets'.

I.   VAN IDDER TOT IRGISTERE.     24

- idder  - eerder.  – Zoh ken ik ut ók: gij op de fiets en ikke’n op de glijer, ja, dan bende gij ur idder!  [Zo kan ik het ook: jij op de fiets en ik met de step, ja, dan ben jij er eerder!] 

- iemus  - iemand.  – Onzen Tinus docht daettie gisterenavund iemus bij ons dur d’n hof hai zien lohpe mee ne klippel in zun hahnd!  [Tinus (familie) dacht dat hij gisteravond iemand door onze tuin had zien lopen met een stok in zijn handen!] 

- ietskes  - een beetje.  – Sinterkloas hi dees joar zùmaer zönnig gereje; de jong hadde wel ietskes meer verwocht.  [Sinterklaas heeft dit jaar zomaar zuinig uitgedeeld; de kinderen hadden wel een beetje meer verwacht.] 

- ihn  - een (telwoord), één of eentje. Als lidwoord is ‘een’ in het Vallekeswirds altijd ‘un’ en bij nadruk verandert dat in ‘ihn’: -un pilske- is dus -’n biertje- en -ihn pilske- is -één biertje-. Verder kan het zelfstandig worden gebruikt voor vrouwelijke en onzijdige woorden:  - Ge magt alle bloeme afplukke, zittie, en dae geléuf ik wel want dur stitter maer ihn (vrouwelijk woord)!  [Je mag alle bloemen plukken, zegt hij, en dat geloof ik wel want er staat er maar eentje!] / - we vatte’n ut nog ihn (‘pilske’ is onzijdig)!  [We nemen er nog eentje!] Zie ‘inne’. 

- ikke  - ik.  Deze vorm wordt in ons dialect veel regelmatiger gebruikt dan in het standaard Nederlands, vooral in combinatie met de woordjes 'wel' en 'nie'.  - Dae ken best woar zen dae gij nie zù van sprötjes haoewt, maer ikke wel!  [Het kan best waar zijn dat jij niet zo van spruitjes houdt, maar ik wel!]  /  Gij lulter nou wir zùmaer un pin án en misschien dae ahnder dae geléuve, maer ikke nie!  [Jij praat je er nu zomaar gladjes onderuit en misschien dat anderen dat geloven, maar ik niet!]

- ilt  - eelt.

- immel  - eenmaal, gewoon.  – Ge kenter niks án doen daege minder rap wordt op oewe’n aoewen dag: dae is nou immel zoh.  [Je kunt er niets aan doen dat je minder snel wordt op je oude dag: dat is nu eenmaal zo.]

- inder  - hetzelfde, om het even.  - Tis mij naet inder of ge die aehrepel mee de fiets gôt hoale of baerrevoets, azzik ze maer op tehd heb vur de middig.  [Het is mij om het even of je die aardappelen op de fiets gaat halen of op blote voeten, als ik ze maar op tijd heb voor het middageten.]

- inhoale  - zowel inhalen als enger maken van kleding, innemen.  - Sins munne mens twi kirres pur wehk op zunne lohpband gi stôn, heb ik zun broek un hul end moete inhoale.  [Sinds mijn man twee keer per week op de loopband gaat staan, heb ik zijn broek een heel stuk moeten innemen.] 

- inhuyze  - je huisraad naar je nieuwe huis overbrengen en vervolgens je intrek nemen.  - Maehrege kômme ze nog vur de vloerbedekking en de badkámmer en dan kenne we turnoa gôn inhuyze.  [Morgen komen ze nog voor de vloerbedekking en de badkamer en dan kunnen we daarna in ons huis gaan wonen.]

- inins  - opeens, plotsklaps.  – Onze vádder ston op zun gemak vur ut roam nor ut onweer te kehke, en toen inins, unne wirlicht bij ons ahchter in d’n hof! Hij verschoot zun aeige kuppot…  [Mijn vader stond op zijn gemakje achter het raam naar het onweer te kijken, en toen opeens, een bliksemflits bij ons achter in de tuin! Hij schrok zich wezenloos…] 

- inkinkele  - het ingooien van ramen. Zie ook 'inknikkere' en 'inpingele'.

- inknikkere  - het ingooien van ramen.  - De Lucasschool in Vallekeswird hi unnen hullen tehd leeg gestôn en un por klippels hadde wá rötjes ingeknikkerd.  [De Lucasschool in Valkenswaard heeft een hele tijd leeggestaan en een paar opgeschoten jongeren hadden een paar ruitjes ingegooid.] Zie ook 'inkinkele' en 'inpingele'.

- inne  - een, eentje.  Gebruikt voor mannelijke woorden; ook zelfstandig.  - D'n dieje van Van Geel dae is me ur toch ók inne; wassie gistere gewohn vergehte de jong van school te hoale!  [Meneer Van Geel is me er eentje; hij was gisteren gewoon vergeten de kinderen van school te halen!] / – Ge kent toch slaehcht mee twi man op inne stoel gôn zitte!  [Je kunt toch eigenlijk niet met z’n tweeën op één stoel gaan zitten!]  / -Zetter hier nog maer inne nir!  [Zet er hier nog maar eentje neer!] 

- innigste  - enige/enigst.  – Dur is unne mop dae ne vent bij d’n dokter komt en die zi tege’n um daettie nog maer vehf munnute te lehve hi. Dus dieje vent vroagt of d’n dokter écht niks mir vurrrum ken doen. En dan zi diejen dokter: ”Ut innigste wa ik nog vur oe ken doen is un zacht aei koke!”  [Er is een mop dat een man bij de dokter komt en die zegt tegen hem dat hij nog maar vijf minuten te leven heeft. Dus die man vraagt of de dokter écht niets meer voor hem kan doen. En dan zegt die dokter: “Het enige dat ik nog voor je kan doen is een zacht ei koken!” /  - Ik heb nooit gewete daettie innigst keind was.  [Ik heb nooit geweten dat hij enig kind was.]

- inpehpere  - iemands gezicht inwrijven met sneeuw.  - As ut hai gesnöoewd, dan pehperde wij alle meide öt de buert in!  [Als het had gesneeuwd, dan wreven wij alle meisjes uit de buurt in met sneeuw!]

- inpiehpe  - insteken, indoen. Uitsluitend in kindertaal.  - Doe oew pollekes maer in de möoewkes piehpe, want as ge oew jaeske ánhet, gôn we nor buyte.  [Steek je handjes maar in de mouwtjes, want als je je jasje aanhebt, gaan we naar buiten.] Zie ook 'ánpiehpe’ en 'ötpiehpe'.     

- inpingele  - het ingooien van ramen. Zie ook 'inkinkele' en 'inknikkere'.                       

- inschiehte  - er niet van komen.   - En dan denkte bij oew aeige, dae doei ik dalijk wel, maer dur oewen traellael schieter dae dan toch bij in.  [En dan denk je bij jezelf, dat doe ik zo meteen wel, maar door je dagelijkse beslommeringen komt het er dan toch niet van.]

- inschiehte  - het inschenken van bijvoorbeeld een kopje koffie.  - Schiet is un baekske koffie in vur men!  [Schenk eens een kopje koffie in voor mij!]

- inschiehters  - schoenen die je gemakkelijk aan kunt doen zonder veters te hoeven strikken, instappers.

- inzihpe  - zowel inzepen met zeep als iemands gezicht inwrijven met sneeuw.   - Azzut hai gesnuoewd, deje wij mekaar op de spulpláts altijd inzihpe.  [Als het had gesneeuwd, wreven wij op het schoolplein altijd elkaars gezicht in met sneeuw.] Zie 'inpehpere'.

- irdoags  - een dezer dagen, binnenkort.  - De monteur hai de verwaerremingsketel noagekeke en nou moes ie urst iets bestelle, maer hij zee daettie irdoags trugkumt.  [De monteur had de verwarmingsketel nagekeken en nu moest hij eerst iets bestellen, maar hij zei dat hij binnenkort terugkomt.]

- irgistere  - eergisteren.

J. VAN JA NAET TOT JUYN.     15

- ja naet!  - uitspraak die wordt gebezigd wanneer de toehoorder het volledig eens is met de spreker.   – Tis goehd daesse hier nou is un site hebbe wor dae dae Vallekeswirds ammel insti!     -- Ja naet, dae wier nondepie ók is tehd ók…!   [Het is goed dat ze hier nu eens een site hebben waar het Valkenswaards allemaal in staat!  -- Precies, dat werd potverdikkie ook tijd…!]

- Ja, poep!  - had je gedacht!  - Ikken hier alles opruyme noa die verbaoewing en gij zeker mee oew moate gôn zuype…? Ja, poep!  [Ik na die verbouwing hier alles opruimen en jij gaat dan met je vrienden op stap…? Had je gedacht!]    

- jannewárri  - januari.

- jengele  - drammerig zeuren en huilen.  – Ge kent hier d’n hullen dag gôn zitte jengele, maer ik zeg oe nou al daegge oew zinneke nie gôt krehge!  [Je kunt hier de hele dag aanstellerig gaan zitten drammen, maar ik zeg je nu al dat je je zinnetje niet gaat krijgen!] 

- jenmoaker  - iemand die zich om niets zorgen maakt.  – Tonnie mókte zun aeige zörrig over ut exame van zun klaehndochter; tis toch zunne jenmoaker.  [Tonnie maakte zich zorgen over het examen van zijn kleindochter; hij is toch zo zorgelijk.]

- joage  - zich nerveus haasten.  – As wij mee vukansie gôn, rije we altijd op tehd án, want dan hebbe wij gin zin um ons aeige gôn ligge te joage.  [Als wij op vakantie gaan, rijden wij altijd op tijd weg want dan hebben wij geen zin om ons nerveus te haasten.]

- jóddevet  - jodenvet/borsthoning.

- joekel  - zowel een groot exemplaar als een hond.   - Dieje kutjoekel van hiernaeffe blaft d’n hullen godsganselijken dag as dae wefke nort waehrik is!  [Die rothond van de buren blaft echt, maar dan ook echt, de hele dag als die vrouw naar haar werk is!] 

- joekeltje  - klein hondje.

- joekere  - hoge, jankende geluidjes maken.   - Assie zun riemke maer van de kapstok vat, joekert zun joekeltje al hul de buert bij mekaar.  [Als hij alleen maar zijn riempje van de kapstok pakt, jankt zijn hondje de hele buurt al bij elkaar.]

- joetje  - riviervisje met stekeltjes, een pos.

- jong (zn)  - kinderen.   - Vrueger brôchte ze de jong nie mee d’n auto nor school, maer moeze ze zaehluf lohpe of fietse.  [Vroeger werden kinderen niet met de auto naar school gebracht, maar moesten ze zelf lopen of fietsen.] Vervelende kinderen worden bestempeld als ‘rotjong’:  - As ge mister of juffrouw bent, zitte d’n hullen dag tusse die verrekte rotjong. [Als je meester of juffrouw bent, zit je de hele dag tussen die vervelende kinderen.]

- judasse  - vervelend en tegendraads doen.  - Gôdde nou d'n hullen tehd ligge te judasse umdae we nie nor d'n Efteling gôn? Ut rehgent vuls te hard en dan isser niks án!  [Ga je nu de hele tijd vervelend doen omdat we niet naar de Efteling gaan? Het regent te hard en dan is er niks leuks aan!] 

- jungske  - jongetje, ventje.   - Dur stón naet un jungske án de deur die vroeg um spullekes vur de vlóiemert van de verkennerey.  [Er stond zojuist een jongetje aan de deur die vroeg om spullen voor de vlooienmarkt van de scouting.] 

- juyn  - ui. Het verkleinwoord is ‘jöntje’.  – Ons moeder makte de ertsoep altijd mee veul juyn en ut vlis kwam van hieltjes en platte rib.  [Mijn moeder maakte de erwtensoep altijd met veel uien en het vlees kwam van hieltjes en platte rib.]

K. VAN KAASJE! TOT KWIKKE.       135

- kaasje!  - dat komt heel goed uit, is precies wat ik wil.   - Jos kumt maehrigge de béum in munnen hof umdoen en Yoïn kumt alles turnoa mee zun ánhangwoagentje ophoale! Ik hoef zaehluf niks te doen, dus dae is wel kaasje!  [Jos komt morgen de bomen in mijn tuin omzagen en Yoïn komt daar na alle op halen met zijn aanhanger! Ik hoef zelf niets te doen, dus dat komt heel mooi uit!]  

- kaehrel - een jongen/ man waarmee je kunt lachen omdat hij onverwachte of ongewone dingen doet of zegt.   - Dieje mens van Miete dae is me tônne kaehrel, hè; mee de carnaval hattie de stehk van de prins afgevat! [De man van Miet is me er toch eentje; met carnaval had hij de steek van de prins afgepakt!] 

- kaei  - zowel een steen als een veelgebruikt en algemeen verbreid Brabants voorvoegsel ter versterking van het volgende woord met de betekenis heel, erg.   - Ut was wirrus kaeigezellig op ut fisje van Kurnillisse.  [Het was weer eens heel erg gezellig op het feestje van Cornelissen.]  Ook: kaeidruk, kaeigoehd, kaeischón. De woordjes -*kaeileuk / *kaeimooi / *keigaaf- zijn van recente datum en vormen een zogenaamde hybride; gedeeltelijk Brabants en gedeeltelijk Nederlands. 

- kaeps  - blut.   - Noa de carnaval hedde de lege beurzenoptocht, want iederihn is dan kaeps.  [Na carnaval is er een optocht van lege portemonnees, omdat iedereen dan blut is.] Zie 'beurs' in de volgende categorie.  

- kalluf  - zowel een jonge koe als een goeiige jongen/man. Meestal wordt het woord ook nog voorafgegaan door de toevoeging -goei- ter versterking.    - Ons moeder zee altijd tege mehn dae ik un goei kalluf ben. [Mijn moeder zei altijd tegen mij dat ik een echte goedzak ben.]  

- kammeroad  - vriend, maar alleen van jongens onder elkaar. Meisjes horen nooit bij je groep van ‘kammeruyi’, het meervoud. Het woordje ‘vriend’ bestond niet in het oude Valkenswaards; jongens hadden hun 'kammeruyi' en meisjes hadden vriendinnen, tenzij zij een vriend hadden, want dat waren dan hun 'vrijers'.   - Toen ik klaehn was, ging ik mee mun kammeruyi hutte baoewe op ut Aoew Kamp en kikvorse vange in de Schôpsloht.  [Toen ik klein was, ging ik met mijn vrienden hutten bouwen in het Oude Kamp en kikkers vangen in de Schaapsloop.] Jongens die ‘unne kammeroad’ als ‘vrijer’ hadden, bestonden in die tijd om religieuze en morele redenen officieel niet. 

- kampjoekel  - zeer denigrerende benaming voor een bewoner van een woonwagenkamp.

- kampsjaak  - zie 'kampjoekel'.

- kánjaar  - zowel een groot exemplaar (kanjer) als een jongen/ man waarmee je kunt lachen omdat hij onverwachte of ongewone dingen doet of zegt. Vergelijkbaar dus met -kaehrel-; zie daar.

- kánizze  - eten.   - Mistentehds lult Piet de órre van oewe kop, maer assie zit te kánizze, zittiër gin ihn! [Meestal heeft Piet praatjes genoeg, maar als hij zit te eten, zegt hij helemaal niks.]   

- kánnedasse  - Canadapopulieren.   - Neffe die sléuikes bij de Tongelrihp stikt ut de moord van de kánnedasse béum.  [Naast die slootjes bij de Tongelreep staan erg veel Canadapopulieren.]  

- kannegeluk  - het gebruik in het café dat wanneer het laatste beetje uit een fles sterke drank niet voldoende was om een vol borreltje te schenken, de klant dat eerst op mocht drinken en daarna zijn borrel alsnog volgegoten kreeg tegen de normale prijs. 

- kaoewelijk  - met aanleg om het snel koud te hebben.  – Ik krehgut maer nie waehrum mee dees kaoew, nat weer; dan ben ik altijd kaoewelijk.  [Ik krijg het maar niet warm met dit koude, natte weer; dan heb ik het altijd snel koud.]

- katviske  - bermpje. 

- kehs  - zowel kaas als hoofd.   - Woowik net un foto trekke van Gieleke Höbbers in de ton, gitter goddju net inne mee zunnen dikke kehs vur stôn!  [Net toen ik een foto wilde maken van Gieleke Huibers (Valkenswaardse tonproater) in de ton, gaat er iemand verdorie met zijn grote hoofd nét voor staan.] 

- (de) kehk  - (het) zicht. - Smehrt doar nog maer un bietje verruf op en dae kumt nie zù naoew, want ut is maer vur de kehk.  [Smeer daar nog maar een beetje verf op en dat hoeft niet zo heel precies, want het is maar voor het zicht.]

- keins  - kinds, dement.  – Volleges mehn is ons overbuervrouwke vórt zù keins asse groht is, want ze zette vandemaehrege ut aoew pupier buyte, maer dae kômme ze de zôtterdag pas ophoale.  [Volgens mij is ons overbuurvrouwtje heel erg dement, want ze zette vanochtend het oud papier buiten, maar dat komen ze zaterdag pas ophalen.] 

- kerremus  - kermis. Net als bij 'maert' wordt bij het noemen van een kermis in een bepaald dorp eerst de naam van het dorp vermeld en daarna pas dat het daar kermis is: - Dommele kerremus, - Börrekel kerremus.

- (de) Kersdoag  - de Kerstdagen. 

- Kersemus  - Kerstmis. Christelijke feestdagen kunnen in ons dialect worden voorafgegaan door het lidwoord ‘de’:  - Mee de Kersemus gôn wij altijd op vukansie, want wij vehne’n ur gin bal án!  [Met Kerstmis gaan wij altijd op vakantie, want wij vinden er geen bal aan!] 

- ketel  - zowel ketel als hoofd.   – Dieje’n aoewe’n André Hazes die hai me toch ók unne vette ketel!  [De oude André Hazes had me toch een dik hoofd.] 

- keinerköpkes  - kinderkopjes, kasseien. 

- kiene  - bingo, het overbekende spel met de genummerde balletjes. Nadat iemand in de zaal ‘kien’ heeft geroepen, worden de nummers gecontroleerd en hebben te maken met óf ‘ne goeie kien’, waarna alles kan worden gewist, óf ‘ne valse kien’, waarna er nog hoop is voor de overige deelnemers. Iemand die nog één getal nodig heeft, roept vaak ‘hoalöt’ [haal uit] tegen de spelleider. 

- kiep  - kip. Ook 'kiepkaerreke' en 'kiepwoage'.

- kiet  - huis.   - Toen wij nor un fisje ware geweest, han de jong ondertusse hul de kiet overhohp gehôld.  [Toen wij naar een feestje waren geweest, hadden de kinderen ondertussen het hele huis op stelten gezet.]  

- kieuwe  - hoge geluidjes maken ten teken van protest of angst.   – Onzen Hans draeide vur de foelie ons Han zunne’n aehrum op zunne rug en hij kieuwde me toch, jonge!  [Hans draaide voor de grap de arm van Han op haar rug, en ze ging me toch tekeer, zeg!] Zowel Hans als Han zijn familie van de spreker.

- kiezelkaeike  - kiezelsteentje. Het woord kiezel wordt ook gebruikt.   - As d’n trein nor ut stusjonneke ree, leje wij altijd kiezelkaeikes op de rils um ur zoh poeier van te moake.  [Als de trein naar het stationnetje reed, legden wij altijd kiezelsteentjes op de rails om er zo poeder van te maken.] 

- kiltjes  - raapstelen.

- kitse  - overgeven, kotsen.  - Mee de carnuval stônner naeffe mehn inne in de pisbak te kitse.  [Met carnaval stond een man naast mij in het urinoir te kotsen.] Ook kan dit woord worden gebruikt om aan te geven dat iemand met speeksel spuugt: - Flipke kitste’n um rehcht in zun ohg. [Flipje spuugde hem recht in zijn oog.]  Zie ook ‘tuffe’ en 'spéuwe'. 

- kitsmuugh  - spuugzat.  – Ik ben dae flöoew gezihver over dae genderneutraal op d’n tillevizie vôrt kitsmuugh!  [Ik ben dat slappe geouwehoer over dat genderneutraal op de televisie onderhand spuugzat!] 

- klabatters  - grote schoenen.  – Dieje vrijer van ons Mien kumt d’n urste keer bij ons buerte en hij klaetst mee zun grohte klabatters op ut klaehn tôffeltje!  [De vriend van Mien (familie) komt de eerste keer bij ons buurten en hij legt meteen zijn grote schoenen op het salontafeltje!] 

- klablok  - kladblok.

- klaedje  - laatste restant van een vloeistof.  - Asser in de kroeg nog maer un klaedje jenever in de fles zat en ut was ginnen helen borrel mir, hadde kannegeluk!  [Als er in de kroeg nog maar zoveel jenever in de fles zat dat je geen volle borrel meer had, had je kannengeluk.]  Zie ‘kannegeluk’. De tegenhanger als laatste restant van een geleiachtige stof is ‘un möpke’: un möpke slagroom/pudding. 

- klaehn tôffeltje  - salontafeltje.

- klaenne  - baby. Het woordje 'baby' werd vroeger nooit gebruikt, maar wel ons dialectwoord voor 'kleintje'.  - De die van Van Daal hitter wirrus ne klaenne bij; d'n aoewe kenner maer behter is un knupke'n inlegge!  [Mevrouw Van Daal heeft er alweer een kleintje bij; meneer Van Daal kan er maar beter eens een knoopje inleggen!]

- klaerrig  - driftig, opgewonden standje.   - Dae is me toch ók un klaerrig ventje; ik stón pur ongeluk op zun tihn en hij begon mee te bakkuzze!  [Dat is toch een driftig mannetje; ik stond per ongeluk op zijn tenen en hij begon meteen te roepen!] 

- klaetse  - zowel kletsen als gooien, smijten.   – Ik weet ók nie wor ge die laetjes moet loate, maer klaetst ze doar maer irregund nir en dan ventie ze wel.  [Ik weet ook niet waar je die latjes moet laten, maar gooi ze daar maar ergens neer en dan vindt hij ze wel.] 

- klamper  - verzamelnaam voor roofvogels die hun prooi klampen met hun klauwen.  

- klassinere  - langdurig en zinloos praten over een onderwerp.  - Ge hetter bij die op un fisje d’n hulle’n oavund kenne gôn ligge te klassinere over wasse ammel mankere.  [Er zijn van die mensen die op een feestje de hele avond kunnen zeuren over wat ze allemaal mankeren.] 

- klats  - golf vloeistof.  - Ik liep irgistere onder de tent dur en ik kreeg un hul klats wátter in munne naek.  [Ik liep eergisteren onder de tent door en ik kreeg een golf water in mijn nek.] Zie 'klaets' en 'kwats'. 

- kleedje  - verkleinwoord van klihd, voor zowel een kleed (op de grond bijvoorbeeld) als een jurk.    – Ut nehfke van ons Hennie kwam op ons brölluft efkes zegge daesse un schón klihd ánhai.   [Het neefje van Hennie (toen nét familie) kwam op onze bruiloft even zeggen dat ze een mooie jurk aanhad.]

- kleer  - kleren, kleding.  - Bij oew swaerrigse kleer kwam ut vrueger nie zù spits, maer op zondag moeste oew paekske án en dae mog nie smirrig worre.  [Bij je doordeweekse kleding kwam het vroeger niet zo nauw, maar op zondag moest je je pakje aan en dat mocht niet vies worden.]

- klehre  - nijdigheid, drift.  - Sjarel hai al un uer zitte te frotte mee zunne neye kerremuslózzie, maer hij kreeg um nie án de gang en toen naeide'n ie um op de grond kuppot van klehre!  [Charles had al een uur zitten rommelen met zijn nieuwe kermishorloge, maar hij kreeg hem niet aan de gang en toen gooide hij hem uit nijdigheid op de grond kapot.] 

- klehveres  - klaveren bij kaartspellen.   – Bij hartejoage is de klehveren boer twih punte waerd.  [Bij hartenjagen is de klaverboer twee punten waard.] 

- kleintje  - klein glaasje bier. Opvallend is dat wij in dit geval het Nederlandse woord hanteren. De benaming stamt uit de tijd dat cafés nog twee zeer gangbare formaten bierglazen hadden: een ietwat hoekig groot glas en het wat rondere ‘kleintje’. Als iemand dus ‘drie pilskes en twih kleintjes’ bestelde, wist de kastelein dat er drie grote glazen moesten worden getapt en -uiteraard- twee kleintjes. Het orkest dat schaatsevenementen steevast voorziet (voorzag?) van muzikaal genot ontleent hieraan zijn naam: Kleintje Pils. Zie ‘pilske’. 

- klep  - zowel een klep als een mond. Met je 'klep' kon je 'kleppe', zie daar.  

- (un) klep  - een vrouw die alles doorvertelt, roddelt . Zie ‘kleppe’.

- kleppe  - iets doorvertellen/roddelen.   - Mieke hai toch gezeed dae ge nie dur moest kleppe daesse nie nor school was gegôn.  [Mieke had toch gezegd dat je niet moest doorvertellen dat ze niet naar school was gegaan.] / As ge altijd over ahnder ligt te kleppe, dan bende zehlluf ók unne keer án de beurt.  [Als je altijd over anderen roddelt, ben je zelf ook een keer de sigaar.] ‘Ge magt nie kleppe’, is dan ook een ongeschreven wet voor oud en jong.

- kleure  - hierbij een opsomming van kleuren die een qua uitspraak en/of verbuiging afwijken van het Nederlands.

Er is soms dus onderscheid in de kleurbenaming, afhankelijk van het geslacht van het zelfstandig naamwoord: un blöoew bloem of unnen blöwe sok. Ook zelfstandig gebruikt houden de geslachten hun gescheiden vormen: die bloem is un blöoew of dieje sok is unnen blöwe. Toen wij vroeger nog wel tegen een stootje konden, werden mensen met rood haar getrakteerd op het volgende liedje: “róie, róie, ik zal oe is góie, mee unne stihn tege’n oewen bihn, mee ne stok tege’n oewe kop, róie, róie, ge moet kuppot!” Wanneer het niet eenvoudig is om een kleur exact te duiden, gebruiken wij -sig als achtervoegsel in plaats van -ig: - blöwsig, brönsig, gelsig, gruensig, oranjesig, pehrsig en róisig. 

- kleuve  - kloven.  - We hebbe naet nun ánhanger haoewt afgeloaie en nou moete we de dikste stukke nog ekkus kleuve en optahse.  [We hebben net een aanhanger hout afgeladen en nu moeten we de dikste stukken nog even kloven en opstapelen.]   

- kliedere  - morsen.   - Dieje klaenne van Hanse zat toch te kliedere mee zunne pudding; ut zat in zun hoar en in zun ôrre.   [Het kindje van Hans zat toch te morsen met zijn pudding; het zat in zijn haren en in zijn oren.]  

- klippel  - een stok.  - D’n hond van Janusse wier hummel gaek as ge unne klippel in ut wôtter góide vurrum.   [De hond van Janus was door het dolle heen als je een stok voor hem in het water gooide.] (Zie ‘wasklippel’.) 

- klippel  - een opgeschoten puber.  - Dur stónne gisteremaehrege un por van die klippels bij ons ahchter d’n tuyn, maer ze hiele zun aeige koest.  [Er stonden gisterenmorgen een paar opgeschoten jongens achter de heg, maar ze gedroegen zich.]

- kloar  - uitsluitend, alleen maar. In deze betekenis wordt dit woordje gebruikt als bijvoeglijk naamwoord.   - Noa al die drugt van de afgelopen wehke is ut zand in d’n hof onder die grohte béum kloar stobber.  [Na al die droogte van de afgelopen weken is het zand in de tuin onder die grote bomen alleen nog maar stof.]

- klöbbus  - lobbes.  – Dieje grohte zwarten hond van Piete zieter öt as nun verrekte kôie, maer eigelijk ist nun hulle goeie klöbbus.  [Die grote zwarte hond van Piet ziet er heel vals uit, maar eigenlijk is het een goeiige lobbes.] 

- kloon  - zowel kloon als clown.   – Vrueger keke wij ’s woensdugsmiddugs altijd nor Pipo de Kloon en Mamaloe.  [Vroeger keken wij op woensdagmiddag altijd naar pipo de Clown en Mamaloe.] Hoewel in het bijbehorende liedje heel duidelijk de Engelse uitspraak werd gebezigd, bleven wij tóch gewoon ‘kloon’ zeggen en onze ouders ook. 

- klos  - het plankje met een handvat links en rechts waarop het vliegertouw zat opgerold.  – As ge oewe weindschepper taehne had, konde de klos gewohn in de grond stehke.  [Als je je windschepper aan het einde van het touw had, kon je de klos gewoon in de grond steken.] 

- klosse  - lopen.   – Ut is toch wa; munne fiets is kùduuk en as ik nou op stap wil gôn, moet ik hullemol nor Törrup klosse!  [Het is me toch wat; mijn fiets is kapot en als ik nu wil gaan stappen, moet ik helemaal naar het centrum lopen!]  

- klossers  - schoenen.   – Allee jonge, trekt oe klossers án en gô vur mehn maer is un paekske sigrette hoale!  [Vooruit jongen, trek je schoenen aan en ga voor mij maar eens een pakje sigaretten halen!]

- klórris(ke)  - sullige jongen/man.  - As ge zaehluf d'n band van oewe fiets nônnie kent plaekke, bende wel ne klórris.   [Als je zelf de band van je fiets nog niet kunt plakken, ben je wel een sulletje.]  

- klótvehger  - klootzak.   - Hij beflikkerde me al bij d’n ánkohp, maer turnoa wowie me nônne keer loate betoale, de verrrekte klótvehger!  [Hij besodemieterde me al bij de aankoop, maar daarna wilde hij me nog een keer laten betalen, de klootzak!] 

- kluentje  - klontje.  – Wilde twih kluentjes in oewe koffie of maer ihn?  [Wil je twee klontjes in je koffie of maar één?] 

- klurkes  - zowel materiaal om mee te kleuren (kleurpotloden/wasco/stiften) als de kleuren zelf.       – Vrueger krege wij un glôske ranja en ne klablok mee wa klurkes en dan vermôkte we ons aeige wel.  [Vroeger kregen wij een glaasje ranja en een kladblok met wat kleurpotloodjes en dan vermaakten wij ons wel.]   / - Bij zoma hing un schidereyke mee hul veul schón klurkes durrin.  [Bij mijn grootmoeder hing een schilderijtje met heel veel mooie kleuren erin.] (Zie ook ‘kleure’.)

- klus  - dik hoofd.  - D’n dieje van Schrehvers hi me toch ne vaette klus; dur zen gin huui diejum pahse!   [Die jongen van Schrijvers heeft toch een dik hoofd; er zijn geen hoeden die hem passen!] 

- knaehcht   - zowel knecht als hulpje.  - Onze’n overbuerman was misterknaehcht bij d’n Hofnar.   [Onze overbuurman was meesterknecht bij de Hofnar.]  Het woord wordt ook vaak gebruikt als openingszin tegen een ouder persoon wanneer iemand meehelpt bij allerlei huishoudelijke taken en klusjes: “Oh, ge het ne knaecht, zie ik!”

- knalle  - zowel knallen als gooien.  - Zoh, ik heb alles bij mekaar in die grohte dohze gedôn, dus zuekt maer öt wagge nog kent gebruyke en de rehst knalde maer in de völnisbak!  [Zo, ik heb alles bij elkaar gedaan in die grote dozen, dus zoek maar uit wat je nog kunt gebruiken en de rest gooi je maar in de vuilnisbak!] 

- knaoewe  - zowel knauwen/knagen als eten.  - Jae, jae, rustig án maer, ik knaoew urst mun bótteramme nog efkes op.  [Ja, ja, rustig aan maar, ik eet eerst mijn boterhammen nog even op.] 

- knip  - huis, woning.  – Cóbba hi nou zun aoew knip gekocht, maer doar zal nog wel tihn en tahnder an verbaoewe moete worre.  [Coba heeft nu zo’n oud huis gekocht, maar daar zal nog wel het een en ander aan verbouwd moeten worden.]

- knoeper  - zowel een groot exemplaar als een man die regelmatig domme dingen doet.  - En nou hi dieje knoeper van Van Haehrik zunne’n auto wir hummel in mekaar gereje tege’n un pölleke.  [En nu heeft die sukkel van Van Herk zijn auto weer helemaal in elkaar gereden tegen een paaltje.]

- knoerhard  - heel erg hard.   - De leste regeltjes van dees liedje moete gullie mee z’n alle écht knoerhard meezinge.   [De laatste regeltjes van dit liedje moeten jullie met z’n allen zo hard mogelijk meezingen.]

- knoest  - knorrige, ongevoelige man.  - Vrueger hai ik veul schrik van onzen dokter, want dae was toch zunne knoest assie iets bij oe moes doen.  [Vroeger was ik erg bang van onze dokter, want dat toch zo’n onaangename man als hij iets bij je moest doen.] 

- knook  - bot, been. Zie 'schenk'.  - Ge denkt tônnie dae gij nog over dieje pikkeldroad kent springe mee oew aoew knoke?  [Je denkt toch niet dat jij op jouw gevorderde leeftijd nog over dat prikkeldraad kunt springen?]  Een bejaarde man wordt door jongeren vaak 'nun aoewe knook' genoemd, wat uiteraard niet erg respectvol is.

- knoor  -  knorrige, negatieve man.  – Ik hai dieje mister Hoeks gebeld over die onvoldoende van onzen Harrie, maer ut was zùmaer unne knoor, hurre.  [Ik had die meneer Hoeks gebeld over die onvoldoende van onze Harrie, maar het was maar een knorrige man, hoor.]

- knots  - zowel het oude wapen als een lolly.  - Vrueger krege wij altijd zunne grohte knots mee gekleurde striepkes op de kerremus.  [Vroeger kregen wij altijd zo’n grote lolly met gekleurde streepjes op de kermis.]

- knörruft  - vervelende, chagrijnige man.  - Ons Bets ging van de wehk durre pas ophoale, maer ze von dieje neye van de geminte maer ne verrekte knörft.   [Bets (familie) ging van de week haar paspoort ophalen, maar ze vond de nieuwe man aan het gemeenteloket maar een ontzettend chagrijn.]

- knorre  - zowel het knorren van een varken als het spinnen van een kat.  - Dae poeske van Janne kumt altijd op oewe schoht ligge as ge doar bent en as gum dan wa aeit, dan littie te knorre en mee zun pótjes te döoewe.  [Dat poesje van Jan komt altijd op je schoot liggen als je daar bent en als je hem dan wat streelt, dan ligt hij te spinnen en met zijn pootjes te duwen.]   

- knubbel  - knoop in een touw.  - Kekt is ekkus of gij dieje knubbel los kent krehge, want hij zit zù godvernakend vahst!  [Kijk eens even of jij die knoop los kunt krijgen, want hij zit toch zó strak!]

- knubbele   - (vast)knopen, een knoop leggen.  - As onze’n opa terugkwam van de Malpie, hai ne grohte zak mee dennedöllekes ahchter op de pakkendroager geknubbeld.    [Als mijn opa terugkwam van de Malpie, had hij een grote zak met dennenappels op de bagagedrager geknoopt.]

- koad  - boos, kwaad. (‘Boos’ bestaat niet in het Valkenswaards dialect.)  - Toen wij um ötlachte’n umdaettie ur nirklapte mee ut glad, wierrie verrekkes koad … en schaelle, jonge!  [Toen wij hem uitlachten omdat hij een smak maakte vanwege de gladheid, werd hij heel erg boos … en schelden dat hij deed.]

- koai of koie  - gebruikt voor mensen met een onaangenaam karakter, respectievelijk een vrouw [un koai] en een man [unne koie]. Bij vrouwen wordt er vaak ‘heks’ bij gezegd: - De die van Wilskes is zùmaer un koai heks.  [Mevrouw Wils heeft een boosaardig karakter].

- koaikes  - kaantjes.

- koarte  - het werkwoord kaarten.  – As de buere sôtterdagsoaves bij ons kômme koarte, doen we altijd rikke.   [Als de buren op zaterdagavond bij ons komen kaarten, rikken we altijd.] Het meervoud van ‘koart’ is onveranderlijk: - Ik was unne moat van niks, wat wa hai ik toch un koai koart!  [Ik was geen goeie kaartpartner, want wat had ik toch een slechte kaarten!]

De algemene benamingen van de vier kaartkleuren zijn: hartes, klehveres, schuppes en ruytes. De benamingen van de dertien kaartsoorten zijn: ihn, twih, drie, vier, vehf, zes, zeuve, ahcht, nege, tien, boer, vrouw, kónning en ôs. Als bijvoeglijk naamwoord verliest de algemene benaming de -s, dus harte vehf, klehvere zes, schuppe vrouw en ruyte tien. Aangezien ‘boer’ mannelijk is en met een -b begint, krijgt het bijvoeglijk naamwoord ook hier de eind -n: ruyten boer.

- koei  - koe.

- koiboike speule  - cowboytje spelen; in onze moderne tijd natuurlijk niet meer toegestaan vanwege genocide.   - As wij koiboike en indiaantje spulde en ge wiert geschote, dan moeste “dohdvalle of ge doet niemer mee!”  [Als wij cowboytje en indiaantje speelden en je werd neergeschoten, dan moest je “doodvallen of je doet niet meer mee!”] Dit spel wordt ook wel 'koiboi en boef' genoemd.

- kôiigheid  - boosheid, woede.  - Truyi was zù getróie daesse ne kop as vuur kreeg van kôiigheid.  [Truus was zo beledigd dat haar hoofd helemaal rood aanliep van woede.] 

- kólduyf  - houtduif.     

- kónning  - zowel een koning als de heer bij kaartspellen.  – Azzik d’n harte kónning ók nog hai gehad, han we kuppot gespuld.  [Als ik de harten heer ook nog had gehad, hadden we alle dertien slagen gehaald.] Zie ‘rikke’.

- kontefore  - contreforts van schoenen.

- kontekruyper  -  meeloper met de baas; iemand met een bruin armpje.

- kopend  - hoofdeinde.  - Vandemaehrigge lag de klaenste mee zun voeht op ut kopend, dus die is snahchs flink ánt spolle geweest.  [Vanochtend lag de jongste met zijn voeten aan het hoofdeinde, dus die heeft ’s nachts flink gewoeld.]       

- koppeltje duikele  - kopje duikelen.

- kortelet  - kotelet.

- kortórre  - kinderen.  – Ge het waehrik zat as ge un por van die kortórre d’n hullen dag op d’n haerd het!  [Je hebt werk genoeg als je de hele dag een paar kinderen in huis hebt.]

- Krabbedoelie  - oude naam van de helper van de Sint. Zie ook ‘Sjaksjoer’.

- kraek  - precies, juist.   - As ge doar nur die wolluk kekt, is ut toch kraek of dae un vaehreke’n is!  [Als je daar naar die wolk kijkt, lijkt die toch precies op een varken!]

- kraep  - snee.  - Ik bleef vandemaehrege ahchter un taekske hoake in d’n hof en mee un hul kraep over munne’n aehrum.  [Ik bleef vanmorgen achter een takje haken in de tuin en meteen een hele snee in mijn arm.]

- krauwel  - crawl, de vrije slag. 

- krauwele  - crawlen, de vrije slag zwemmen.  - Krauwele gi un hul dil rapper as de schoolslag, maer ge worter wél verrekkes muugh van, hurre! [De vrije slag gaat een heel stuk sneller dan de schoolslag, maar je wordt er wél heel erg moe van, hoor!] 

- krentemik  - krentenbrood.  - Bij de Dômskes ate ze sondagsmaehreges unne'n allinge krentemik mee goei boter!  [De familie Daams at 's zondagsmorgens een heel krentenbrood met roomboter!]

- krentemik  - schertsende benaming voor een Dalmatiër.

- kreuge - kruiwagen. - As ge maer lang zat mee ne zwoare kreuge lópt, kredde van aeiges lahng aehrem en grohte neusgoate!  [Als je maar lang genoeg met een zware kruiwagen moet rondlopen, krijg je vanzelf lange armen en grote neusgaten.]

- kreukele  - kreuken. – As ge oew klihr zùmmaer in oew koffer frot, dan kreukele ze hullemol.  [Als je je kleren zomaar in je koffer propt, dan kreuken ze helemaal.]

- kréuske  - klokhuis van een appel. Zie 'kroos'.

- krikkel  - breekbaar, gauw stuk.  - De porseleine theekumkes die vrueger bij ut gespoard servies zate, ware eigelijk un bietje te krikkel um te gebruyke.  [De porseleinen theekopjes die vroeger bij het gespaarde servies zaten, waren eigenlijk een beetje te breekbaar om te gebruiken.]

- kroak - altijd gebruikt met het bijvoeglijk naamwoord ‘aoew’.  – Ons Tante Bets begint vórt un aoew kroak te worre; ze ken allihnig nog maer wa dur de kámmer schoefele.  [Onze Tante Bets begint stilaan een versleten besje te worden; ze kan alleen nog maar voetje voor voetje door de kamer lopen.]

- kroezels  - kruisbessen.

- krönoagels  - seringen.  - Zoma hai van die paehrse krönoagels in d'n hof en die roke toch lekker!  [Mijn oma had van die paarse seringen in de tuin en die roken toch lekker!]

- kroos  - klokhuis van een appel. Meestal werd 'kréuske' gebruikt, zie daar.

- krulpinne  - krulspelden.  – Vrueger han de vrouwkes ammel de krulpinne’n in op zôtterdagge’noavund umdaese sondagsmaehriges nor de kerrik ginge.  [Vroeger hadden de vrouwen op zaterdagavond allemaal de krulspelden in, omdat ze op zondagmorgen naar de kerk gingen.] Ook wel alleen 'pinne' genoemd: - Oh, heddoew pinne wir in?

- kruyk  - metalen melkbus.

- kudee  - een man die ongewone, vrolijke dingen of iets ondoordachts doet.  – Van d’n dieje kende alles verwôchte assie op stap gi, want dae is me toch ne kudee!  [Van die man kun je van alles verwachten als hij gaat stappen, want met hem weet je het nooit!]  /  - Mennen buerman is me toch ne kudee: kumtie bij mij án dae zunne computer ut nie duu, maer hij hitter de accu nie ingedöoewd!  [Mijn buurman is me toch een sullig type: komt hij bij mij aan huis omdat zijn computer het niet doet, maar hij heeft de accu er niet ingestopt!]

- kuentje  - kontje.

- kummieze  - douanebeambten.  - Joare geleje moeste oew pas bij hebbe as ge nor Bels gingt, anders stuurde de kummieze oe trug.  [Jaren geleden moest je je paspoort bij je hebben als je naar België ging, anders stuurde de douane je terug.]

- kumke koffie  - kopje koffie.

- kummuniepieleke  - man/jongen met een klein plassertje, zoals dat van jongetjes die rond hun zevende jaar de eerste communie doen.

- kunnarrie (ook wel ‘kunnallie’)  - meisje/vrouw die bepaald niet verlegen is en een grote mond kan hebben, maar die ook grappige streken uithaalt.

- kunarrieveugelke  - kanarie.

- kuntaent  - tevreden, voldaan.  - Umdae ge maer nie ophaoewt mee maoewe, gôn we maehrige wel nur ut zwembad: bende nou kuntaent?  [Omdat je maar niet ophoudt met zaniken, gaan we morgen wel naar het zwembad: heb je nu dan je zin?]

- kùppot  - gebroken,kapot, stuk (een woord dat in het Vallekeswirds niet bestaat). Bovendien kan dit woord ook 'dood' betekenen.  – Ge moet gin bisjes kùppot moake; doar hedde toch gin zak án!   [Je moet geen beestjes doodmaken; daar heb je toch niets aan!] 

- kùppot  - Bij het typisch Brabantse kaartspel rikken, wordt dit woord gebruikt wanneer een partij alle 13 slagen behaalt:  - Henkie hai zun goei koart daettie ut hummel allihn kùppot spulde!  [Henk had zulke goede kaarten dat hij helemaal alleen 13 slagen haalde.] Zie ‘rikke’.

- kuppotje  - condoom.

- kustaar  - in grote lijnen vergelijkbaar met ‘kudee’.

- kùttier  - kwartier.  – Ók bove de Sloht wete ze vórt dae ut Brabants kùttierke nou immel besti.  [Ook boven de grote rivieren weten ze onderhand dat het Brabants kwartiertje nu eenmaal bestaat.]

- kutjanus  - vervelende man die liegt en bedriegt.

- kutzak  - klootzak; misselijkmakend persoon.  - Bij ons in de buert hai ur inne snahchs ingebroke en ók nog dae aoew vrouwke van 85 daetter wónt hummel afgeslôn, de vuyle misselijke kutzak!  [Bij ons in de buurt had er eentje 's nachts ingebroken en ook nog dat oude vrouwtje van 85 dat er woont helemaal in elkaar geslagen, de vieze misselijke klootzak!]

- kuus  - kinderwoordje voor varken.

- kuus  - onbezonnen, frivole jongen/man.  – D’n dieje van Kuypers is me toch ók unne kuus; gingie me toch ‘snahchs mee aeier stôn te góie nur d’n overkant van de Luikerweg!  [Die jongen van Kuijpers is toch een onbezonnen ventje; hij ging ‘s nachts eieren staan gooien naar de overkant van de Luikerweg!]

- kwak  - grote klodder.  – Hij dee zunne grohte kwak majunehs op zunne friet; ge kont ze nog niemer zien ligge!  [Hij deed zo'n grote klodder mayonaise op zijn frietjes; je kon ze nog niet meer zien liggen!]

- kwak  - heel erg veel.  - Wij dochte'n al dae we vrueg opt strand ware mee dae goei wirke, maer dur lage'n al ne kwak mense vur ut paviljoentje.  [Wij dachten al dat we vroeg op het strand waren met het mooie weertje, maar er lagen al heel erg veel mensen voor het paviljoentje.]

- kwakke  - gooien, dumpen.  - Mee ne kôie kop kwakte’n ie zun tas op de grond umdaettie gin goei rapport hai.  [Met een boos gezicht gooide hij zijn tas op de grond omdat hij geen goed rapport had.]

- kwats  - golf vloeistof.  - D’n ober keek nie goehd öt en ons vrouw kreeg unnen hulle kwats bier over zunne kop!   [De ober lette niet goed op en mijn vrouw kreeg een hele golf bier over haar hoofd!] Zie 'klats'.

- kwats  - nonsens.  - Jonge, denkte gij nou echt dae gij d’n Ellufstedetocht zout kenne ötrije? Ge begint al te haeige as ge bij ons de stroat ötfietst! Wánne kwats ammel…  [Jongen, denk jij nou echt dat jij de Elfstedentocht zou kunnen uitrijden? Je begint al te hijgen als je bij ons de straat uitfietst! Wat een nonsens allemaal…]   

- kwatta  - reep chocolade, genoemd naar de merknaam.

- kwehk  - mond.  - Sjaak frotte gewohn twih bótteramme tegelijk in zunne kwehk.  [Jack stopte gewoon twee boterhammen tegelijk in zijn mond.]

- kwehke  - roepen/schreeuwen.  - Ge hoeft nie zù te kwehke, jonge, ik verstoi oe toch wel. [Je hoeft niet zo te schreeuwen, jongen, ik versta je toch wel.]

- kwehkerd (kwehkzak)  - iemand die (veel) schreeuwt. ‘Kwehkerd’ wordt ook gebruikt als een ander woord voor je mond: - haoewt oewe kwehkerd nou is ekkus!  [Hou je mond nou eens even!]

- kwiehke  - hoge geluidjes maken, meestal uit angst of protest.  - Ze wowe Marietjes in ut wótter goie mee zun kleer án, maer hij kwiekte alles bij mekaar!   [Ze wilden Marietje met kleren aan in het water gooien, maar ze krijste alles bij elkaar!] Zie 'wiehke'.

kwikke  - door optillen een inschatting maken van het gewicht.  -Nóit gewete dae buukskes zù zwoar ware! Moete doar vur de flöoewekul dieje plestieken buyl is kwikke!  [Nooit geweten dat boekjes zo zwaar waren! Moet je daar voor de flauwekul die plastic tas eens optillen!]

L. VAN LAEIE TOT LUYWEHVEPAP.     40

- laeie  - lopen met een (brom)fiets aan de hand.  - Bij de Driebruggen hiel munnen brommer dur mee op en ik hebbum toen hullemol nor huys moete laeie.  [Bij Bruggerhuizen hield mijn brommer ermee op en toen heb ik hem helemaal lopend naar huis moeten rollen.]

 - laeie  - iets kunnen betalen/veroorloven.   - Nou hebbe ze hiernaeffe alwir unne neye’n auto; zunnen dikken bak van unne Porsche!  -- Oh, ut ken laeie zeker?  [De buren hebben alweer een nieuwe auto; zo'n vette bak van Porsche! -- O, ze kunnen het zich veroorloven zeker?] 

- laekkere  - een hoge speelkaart bewust niet bijspelen.   - As menne moat nie zù had zitte te laekkere mee die ruyte kónning, dan hadde we zekers twi sloag meer gehold, maer nou zitte we dur in!  [Als mijn partner die ruiten heer gewoon zou hebben bijgespeeld, dan hadden we zeker twee slagen meer gehaald, maar nu hebben we verloren!]

- laekstok  - zuurstok. 

- langs/langst  - zowel langs als naast, dat ook ‘naeffe’ kan zijn.  - Wurrum komde gij altijd langs/langst/naeffe mehn zitte?  -- Wurrum? Um durrum!  [Waarom kom jij altijd naast mij zitten?   -- Waarom? Zomaar!] 

- langes  - altijd in combinatie met ‘al’: al langes = al lang   - Jonge, ge hoeft oew aeige niemer te verstoppe vur mehn, want ik heb oe al langes gezien!  [Jongen, je hoeft je niet meer voor mij te verstoppen, want ik heb je al lang gezien!] 

- laoew   - zeelt. 

- laoewman  - watje, mietje.   - Dieje vent stótte zun aeige tege ne stihn en hij begint me toch te kwiehke, de laoewman.  [Die man stootte zich aan een steen en hij ging me toch tekeer, het watje.]                                  

- lapbónne   - tuinbonen. 

- lappe  - slaan.  - Azzik öoew was, zowik doar maer gaoew mee ötschaeie, want anders kom ik oew dahlijk is tege’n oew órre lappe!  [Als ik jou was, zou ik daar maar gauw mee ophouden, want anders kom ik je zo meteen eens tegen je oren slaan!] 

- lauw-lauw  - deze uitspraak heeft de klemtoon op beide woorden en betekent zoiets als zeer matig, het hangt erom.  - Volleges mehn hittie dae tôffeltje zaehluf in mekaar gefrot, want ut zieter zùmaer lauw-lauw öt.  [Volgens mij heeft hij dat tafeltje zelf onvakkundig in elkaar gezet, want het ziet er zomaar van matige kwaliteit uit.] 

- leer  - zowel de levenswijsheid als een ladder.   - Bij ons hangt de leer in de graas.  [Bij ons hangt de ladder in de garage.]  Bekend in dezen is het grapje dat iemand die aanbelt en zegt dat hij de leer van Christus komt brengen, als antwoord krijgt dat hij die maar even achterom moet neerzetten. Overigens is het Nederlandse ‘ladder’ een leenwoord uit het Oud-Fries: 'hladdra'. 

- leste   - laatste. Momenteel onder invloed van het Nederlands vaak verbasterd tot ‘látste’. Deze vorm hangt uiteraard samen met de uitdrukking ‘lest best’. 

- leye  - accepteren/verdragen.  - Jan kon ut nie goehd leye as Jánnus won mee rikke.   [Jan kon er niet goed tegen als Janus won met rikken.]

- leye  - iets graag willen, vurig hopen.  - As Jan zunne koie verliehzer is mee rikke, dan mag ik leye daettie ur inspult!  [Als Jan bij rikken zo’n slechte verliezer is, dan zou ik graag willen dat hij zijn bod niet haalt!]      

- liehgbakkus  - iemand die (veel) leugens vertelt.   - Dórruske is me toch un liehgbakkus; hij liehgt nog assie flöt.   [Dorus is toch een ziekelijke leugenaar; hij liegt nog als hij fluit.] 

- lierielöoew  -lauwwarm.   - Schiet vur mehn maer ne neye koffie in, want d’n deze is lierielöoew geworre.  [Schenk voor mij maar opnieuw koffie in, want deze is lauw geworden.] 

- lieverkuukskes  - lieverkoekjes. Wanneer je tevreden zou moeten zijn met wat je hebt of krijgt, maar dat niet bent, is de uitspraak: ‘lieverkuukskes worre nie gebakke!’ 

- lievermaennekes  - duizendschoon. 

- lihg  - laag.  - Bij ut limbodanse li de lat óit zù lihg dagge denkt daetter niemus onderdur ken.  [Bij het limbodansen ligt de lat ooit zo laag dat je denkt dat er niemand onderdoor kan.]  

- limmenade  - limonade.  - In de joare sestig was limmenade altijd ámmoak en ranja kende we allemôl. Lôtter kreegde de rooie'n en de gehle'n Exota.  [In de jaren zestig was limonade altijd aanmaaklimonade en ranja kenden we allemaal. Later kreeg je de rode en de gele Exota.]

- lingzùm  - binnestebuiten.  - Ge hat zeker nog sloap toen ge vandemaehrige'n opstond, want ge het oew shirtje lingzùm án zie ik án die plátjes.  [Je had vanmorgen zeker nog slaap toen je opstond, want je hebt je shirtje binnenstebuiten aan zie ik aan die labeltjes.]

- links strehke    - de was binnenstebuiten strijken.

- lirke  - zowel een kleine ladder als een leertje in een kraan.  - De lohdgieter docht dae dae laek gewohn un kwestie was van un ahnder lirke in de kroan zette.  [De loodgieter dacht dat dat lek gewoon een kwestie was van een nieuw leertje in de kraan zetten.] Zie ‘leer’.     

- loai  - la(de). 

- lomp  -  onbesuisd, onbehouwen.   - Lópt dan ók nie zù lomp tusse die bluemkes dur; ge treet toch alles kuppot!  [Loop dan ook niet zo onbehouwen tussen die bloemetjes door; je trapt toch alles kapot!]     

- lomp  - dom.   – Op de lihgere school was Pietje ut lompste maenneke van ons klas; die was echt zù lomp as un vaehreke.  [Op de lagere school was Pietje het domste jongetje in onze klas; hij was zo dom als het achtereind van een varken.]  

- lomperd  - domme jongen/man. Een regeltje uit een oud versje hierover is: “drie kirre twih is zes, lomperd leert oew les”.  [Drie keer twee is zes, dommerik leer je les.]

- lózzie  - horloge. ‘unne kerremuslózzie’ is de term voor een goedkoop horloge en de reden voor deze benaming moge duidelijk zijn. In Valkenswaard was juwelier Heuvelmans vroeger het “Lózziepinneke”, de Brabantse benaming voor een horlogemaker. In het Standaardnederlands is 'horloge' een onzijdig woord en in ons dialect is 'lózzie' mannelijk.

- löbbus  - goedzak.   - Harrie van ons Miet is echt unne goeie löbbus; hij sti altijd vur oe kloar as gum nóddig het.   [Harrie van Miet (familie) is echt een goedzak; hij staat altijd voor je klaar als je hem nodig hebt.]

- lulloer  - behalve de benaming voor iemand die veel ouwehoert, kan het ook een grappig bedoelde aanspreektitel voor mannen die je goed kent. Het woord heeft dan geen negatieve lading, maar betekent zoiets als maatje, vriend. – Hé Otje, hoewist lulloer? Ik hebboe al zù lang niemer hier in de kroeg gezien.  [Hé Otger, hoe is het maatje? Ik heb je hier al zo lang niet meer in de kroeg gezien.]

- lulproat  - geouwehoer, klinkklare onzin.  - Maehr mens, wanne lulproat; geléufde gij nou echt dae d'n dieje van Van Daal vehfduzend euro in de mônd overhaoewt?  [Hemeltjelief, wat een klinkklare onzin; geloof jij nou echt dat meneer Van Daal vijfduizend euro per maand overhoudt?] Zie 'lul'.

- lummele  - balspel waarin twee mensen een bal naar elkaar overgooien, terwijl de lummel in het midden staat om de bal van een van de twee spelers af te nemen, zodat hij hun plaats kan innemen.

- lups  - loops.

- lutte  - zuigen op je ring- en middelvinger, al dan niet met een lapje.   - Lut dieje’n oudste van öllie nog steeds?   [Zuigt jullie oudste kind nog steeds op zijn vingers?]

- Luukie Luuk  - Lucky Luke, de eenzame cowboy uit de strips van Morris.    

- luwaeit  - lawaai.  - Haoewt ur wel rehkening mee dae die klaehn manne ligge te sloape, dus nie te veul luwaeit moaken, hurre!  [Hou er wel rekening mee dat de kleintjes liggen te slapen, dus niet te veel lawaai maken, hoor!]

- (ut) luydt  - het luiden van de kerkklokken.  - Hurt! Ut luydt…  [Luister eens! De kerkklokken worden geluid…]

- luywehvepap  - lammetjespap/beschuitpap.   - Umdae ons moeder ut druk hai mee d’n inmoak, ate we ’s oavus luywehvepap.  [Omdat mijn moeder druk bezig was met het inmaken van groenten en fruit, aten we ’s avonds lammetjespap.]

M. VAN MAEHLIKKE TOT MUUHG.      72